Hwa̒ Bi̒nh la̒ bu̒ng tất kố, kôô̒ng pơ̭i ta̒n zái tlải khṷ pôl chă̭l doo̭c thew hưởng Dôông Nam, xoong xoong pơ̭i zái khṷ Tlươ̒ng Xơn ớ pên Tâi la̒ dêênh tư̒ bô̒n diḙ̂, hôô̭c lṷng kôô̒ng tư̒ hḙ̂ dôô̭ng, thư̭c bâ̭t . Ngăl pớ thơ̒i tiê̒n xứ, kon mo̭l khởm khôổng tlêênh meénh tất ni̒, tí la̭i môô̭ch nê̒n văn hwả kỏ môô̭ch chăng kỏ hal tlêênh thể zởi - "Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh”.

Paw khwáng tna̒ năm 20 - 30 kuố thể kí XX, kôông kuô̭c khai thác thuô̭c diḙ̂ ta̭w diê̒w kiḙ̂n cho ta̒n nha̒ khwa hoo̭c diḙ̂ chất, kháw kố Fáp thi̒m ản dố tư̒ zi tích thơ̒i tiê̒n xứ. Nha̒ kháw kố hoo̭c mo̭l Fáp Madeleine Colani kỏ tư̒ kôông minh tlửng, tă̭ch thên cho nê̒n "Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh” gi thên tlêênh thể zởi.

Tlêênh hă̒nh tli̒nh khảm fả ta̒n zả tli̭ kuố nê̒n "Văn hwả Hwả Bi̒nh” tlêênh diḙ̂ pa̒n tính Hwa̒ Bi̒nh, tloong ta̒n hang dôô̭ng ít tư̒ ko̒n ản dố ta̒n dẩw tích kuố mo̭l tiê̒n xứ khôổng, ta̒n tôi nhơ ản dố ớ no di̭ dẩw chân kuố ta̒n nha̒ kháw kố hoo̭c khảm fả, tă̭ch thên, kóp fâ̒n báw tô̒n pơ̭i lưw zư̭ zả tli̭ tlươ̒ng tô̒n ma̭i pơ̭i thơ̒i zan.

Mo̭l tảng kế nhất gẳn pơ̭i kwả tli̒nh thi̒m tha nê̒n Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh” fái pô̭ têểnh tiển xi̭ kháw kố hoo̭c mo̭l Fáp M.Colani. Pa̒ M.Colani té năm 1866 ớ Strasbourg, nước Fáp tloong môô̭ch za di̒nh tli thức, khăw di̭ ti thew da̭w Tin Lee̒nh. Năm 33 thuối, M.Colani la̭i Viḙ̂t Nam la̒ zảw biên tlươ̒ng tiếw hoo̭c Fú La̭ng Thương (măi la̒ Bắc Ninh), khăw di̭ 1 năm chwiến wê̒l dă̭i hoo̭c ớ Ha̒ Nô̭i. Năm 1903 pa̒ wê̒l Fáp, têểnh năm 1908 dô̭ kứ nhân xinh bâ̭t hoo̭c têểnh năm 1914 thi dô̭ bă̒ng tiển xi̭ ớ Paris. Pớ năm 1915, M.Clani la̭i la̒ wiḙ̂c ớ Xớ Diḙ̂ chất Dôông Zương, khăw môô̭ch thơ̒i zan chwấn bi̭, năm 1920, pa̒ la̭i ớ Viḙ̂t Nam, tiếp tṷc kôông tác ớ Xớ Diḙ̂ chất Dôông Zương. Pa̒ bất năm 1943 ớ Ha̒ Nô̭i (tho̭ 66 thuối).

Tloong kwả tli̒nh khôổng pơ̭i la̒ wiḙ̂c, pa̒ la̒ nha̒ diḙ̂ chất hoo̭c pơ̭i kháw kố hoo̭c kỏ tư̒ toỏng kóp cho wiḙ̂c té tha pơ̭i fát tliến của ngă̒nh khwa hoo̭c kháw kố Viḙ̂t Nam pô̭ tluổ, kháw kố hoo̭c Dôông Zương pô̭ tlung. Ta̒n ngiên kửw, ti ngỏ thư̭c tể kuố pa̒ tu̒m hôô̭ng ká wê̒l khôông zan, thơ̒i zan kôô̒ng pơ̭i ngê̒ kháw kố. Pa̒ têểnh pơ̭i kháw kố hoo̭c khả muô̭n mé tloong khwáng 20 năm (pớ thuối 50 têểnh kuổi tơ̒i), pa̒ la̒ wiḙ̂c pơ̭i khức mă̭nh fi thươ̒ng. Pớ năm 1926, M.Colani i ta̒ kỏ tư̒ kải thi̒m ản dố wê̒l văn hwả tiê̒n xứ hang dôô̭ng tlêênh diḙ̂ pa̒n tính Hwa̒ Bi̒nh kôô̒ng pơ̭i 23 zi tích, tâ̭p tlung ớ ta̒n hwiḙ̂n: Tân La̭c, Kim Bôi, Lương Xơn.

Ngăl pớ tâ̒w, thi̒m ản dố ta̒n ta̒n tích tiê̒n xứ tă̒i tloong tính Hwa̒ Bi̒nh i ta̒ zúp pa̒ M.Colani hăi dẳi ản wiḙ̂c kỏ môô̭ch nê̒n văn hwả xăn pắt, hải lươ̭m kôô̒ng tơ̒ng văn hwả tă̒i po̭ ôốc pển, ôốc khṷ, xiêng thăng dôô̭ng bât, tơ̒ng pếp chẳl kôô̒ng kôông kṷ ge̒, bản pớ ho̒n khṷ pển basalt zất fố biển tloong bu̒ng. Pớ di̭, pa̒ bớ hôô̭ng ngiên kửw la̭i bu̒ng khṷ Thănh Hwả, Ngḙ̂ An, La̒w kôô̒ng pơ̭i ngẳm tha ỉ tướng khwa hoo̭c wê̒l môô̭ch nê̒n văn hwả kháw kố tiê̒n xứ kwan tloo̭ng, kỏ tỉnh baw tu̒m ká khu bư̭c mo̒ kải lo̭i tlỉnh la̒ ta̒n hôô̭c lṷng xung kweenh khổi khṷ Kim Bôi, miểng kỏ ngo̭n khṷ Kốt Ka ản koi nhơ nguô̒n ngwiên liḙ̂w basalt khâ̒ng hwả bô tâ̭n kuố mo̭l tiê̒n xứ Hwa̒ Bi̒nh. Pớ năm 1926 - 1932, M.Colani i ta̒ thi̒m ản dố pơ̭i khai kwâ̭t 54 zi tlí văn hwả Hwa̒ Bi̒nh ớ miê̒n Bắc Viḙ̂t Nam. Kết kwá, môô̭ch nê̒n văn hwả thơ̒i da̭i khṷ khởm hơn xo pơ̭i văn hwả Bắc Xơn ản thi̒m dố.

Năm 1932, pa̒ M.Clani tlỉnh thức kôông bổ wiḙ̂c kỏ tô̒n ta̭i môô̭ch nê̒n văn hwả tiê̒n xứ kwan tloo̭ng kuố lwa̒i mo̭l, kỏ tỉnh fố kâ̭p ớ môô̭ch bu̒ng hôô̭ng ká khắp bu̒ng Bắc Dôông Zương kôô̒ng pên wa̒i - di̭ la̒ Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh. Wiḙ̂c pô̭ tha kuố pa̒ ản ká thắi Hô̭i ngi̭ lâ̒n thử môô̭ch ta̒n kác nha̒ tiê̒n xứ Viḙ̂n Dôông tố tlức ớ Ha̒ Nô̭i thơl. Pớ di̭, thwâ̭t ngư̭ ‘Hwabinhian” (Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh) ản dố tư̒ ớ tlêênh bảw tlỉ, kôông tli̒nh ngiên kửw, khắch zảw khwa, tư̒ diến… ti tôi pơ̭i ta̒n nê̒n văn hwả tiê̒n xứ nối thiểng khác tlêênh thể zởi. Hô̭i ngi̭ i ta̒ thôông kwa pơ̭i thôổng nhất lḙ̂ thwâ̭t ngư̭ Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh zo pa̒ M.Colani zoong tha tă̭ch thên cho nê̒n văn hwả ni̒. Pa̒ M.Colani nối zănh tlêênh thể zởi pớ di̭ mo̒ ti.

Ta̒n zi tích thuô̭c Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh thươ̒ng ớ tâ̭p tlung thă̒nh ta̒n kṷm hang dôô̭ng pơ̭i ản hăi dẳi têểnh la̒ môô̭ch lwa̭i hi̒nh zi xán nhân văn kiếw hôô̭c lṷng khṷ pôl zất dă̭c hư̭w, tiêw biếw kuố ká khu bư̭c Dôông Nam Ả. Tloong di̭ kỏ ta̒n diḙ̂ diếm kỏ tỉnh tlung tâm như zi tích hang xỏm Tla̭i, mải khṷ la̒ng Vă̒nh, hang Chố kuố tính Hwa̒ Bi̒nh; zi tích kấp kuốc za dă̭c biḙ̂t hang kon Moong, tính Thănh Hwả; zi xán thể zởi hang Mo̒i, hang Tlôổng, tính Ninh Bi̒nh.

Thew ta̒n kết kwá ngiên kửw, niên da̭i kuố Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh khwáng 18.000 năm kẻw za̒i têểnh khânh 7.500 năm kắch ngă̒i măi, thuô̭c thơ̒i Dô̒ khṷ kṷ. Ta̒n zi tlí thi̒m ản dố pơ̭i khai kwâ̭t ớ tính Hwa̒ Bi̒nh kỏ khung niên da̭i kắch ngă̒i măi pớ 11.000 - 12.000 năm. Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh ản xác di̭nh la̒ gă̭ch nổl kuố thơ̒i da̭i Khṷ kṷ (Văn hwả Xơn Vi - Fủ Tho̭) kô thơ̒i da̭i Khṷ mởi (Văn hwả Bắc Xơn - La̭ng Xơn). Ỉ ngiḙ̂ kôô̒ng tâ̒m kwan tloo̭ng kuố nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh chăng tlí minh tlửng khắng di̭nh Viḙ̂t Nam la̒ môô̭ch tloong ta̒n kải nôl kuố kon mo̭l mo̒ ko̒n cho ta̒n kác nha̒ kháw kố hoo̭c tloong nước pơ̭i kuốc tể ta̒n kử liḙ̂w khwa hoo̭c wê̒l kwả tli̒nh chwiến hwả pớ mo̭l wươ̭n tiê̒n xứ lêênh mo̭l hiḙ̂n da̭i, kắch kiểm khôổng wê̒l keenh tác, wê̒l tố tlức xa̭ hô̭i.

Têểnh zấp ni̒, tính Hwa̒ Bi̒nh la̒ diḙ̂ pa̒n fân bổ kuố hơn 80 diḙ̂ diếm thuô̭c Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh, tư̒ nhất ớ Viḙ̂t Nam. Thên bu̒ng tất Hwa̒ Bi̒nh i ta̒ ản hoo̭c zá M.Colani cho̭n tí tă̭ch thên cho nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh nối thiểng, kôô̒ng pơ̭i khắng di̭nh ni tlỉnh la̒ môô̭ch bu̒ng lo̭i xwất fát kuố nê̒n văn hwả ni̒, bớ hôô̭ng tha xung kweenh. Kế pớ ka̭ zởi kháw kố hoo̭c thể zởi binh zănh nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh pớ năm 1932 têểnh măi, ngă̒nh kháw kố hoo̭c Viḙ̂t Nam i ta̒ la̒ ản tư̒ thă̒nh tư̭w tloong wiḙ̂c ngiên kửw nê̒n văn hwả ni̒. Khắng di̭nh văn hwả Hwa̒ Bi̒nh la̒ văn hwả kháw kố zất tiêw biếw pơ̭i kỏ bi̭ tlỉ kwan tloo̭ng tloong thơ̒i da̭i dô̒ khṷ ớ Viḙ̂t Nam kôô̒ng pơ̭i tlêênh thể zởi. Tlỉnh bi̒ zơ̒ng di̭, zi bâ̭t thuô̭c nê̒n văn hwả Hwa̒ Bi̒nh la̒ ta̒i xán bô ku̒ng kwỉ pẳw, toỏng kóp cho nê̒n khwa hoo̭c nước nha̒ kôô̒ng pơ̭i thể zởi ta̒n tư liḙ̂w khwa hoo̭c kwan tloo̭ng, la̒ ho̭ thêm bức tlănh tiê̒n xơ xứ ớ Viḙ̂t Nam. Kỏ thế pô̭, tính Hwa̒ Bi̒nh gẳn liê̒n pơ̭i văn hwả Hwa̒ Bi̒nh tlỉnh la̒ niê̒m tư̭ ha̒w kuố tính Hwa̒ Bi̒nh kôô̒ng kuố ká zân tôô̭c Viḙ̂t Nam.

Chiê xé pơ̭i ta̒n tôi, tiển xi̭ Ngwiḙ̂n Viḙ̂t, Zảm dôốc Tlung tâm Tiê̒n xứ Dôông Nam Ả cho hăi: Nê̒n Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh nă̒m tloong tiển tli̒nh tlung kuố văn hwả ká thắi kon mo̭l. Ka̭ nả thi̒m dố, nê̒n văn hwả kỏ thiểng wang ká, ản ká thắi kon mo̭l tlêênh thể zởi nôô̒ng nhiḙ̂t cha̒w tỏn. Năm 1932 la̒ dẩw môốc té tha nê̒n văn hwa̒ Hwa̒ Bi̒nh, tí khăw ni̒ ta̒n hwat dôô̭ng kí niḙ̂m ản tố tlức. Pớ năm 2017, tính Hwa̒ Bi̒nh ză̒nh ản kwiê̒n chú nha̒ dăng kai tố tlức kí niḙ̂m 85 năm thể zởi kôông nhâ̭n, tôn binh nê̒n văn hwa̒ Hwa̒ Bi̒nh, thew di̭ năm 2022 kôô̒ng tư̒ ta̒n hwa̭t dôô̭ng kí niḙ̂m 90 năm tlo̒n. Tính Hwa̒ Bi̒nh i ta̒ tang ản thươ̒ hướng zả tli̭ kuố nê̒n Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh, xớ hư̭w nguô̒n ta̒i ngwiên zi tích khu pơ̭i lô tơ̒i, diếm nhẩn cho zu li̭ch miê̒n nủi. Nê̒n Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh kỏ zả tli̭ kháw kố hoo̭c, tiê̒n xứ hoo̭c, nhân lwa̭i hoo̭c… tloong pơ̭i wa̒i nước, ỉ ngiḙ̂ zi xán nhân lwa̭i. Têểnh măi, tính i ta̒ kỏ zi tích thuô̭c nê̒n "Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh” ản kôông nhâ̭n la̒ zi tích kuốc za dă̭c biḙ̂t. Ni la̒ kơ hô̭i tí Hwa̒ Bi̒nh zoong zi xán ni̒ thă̒nh ta̒i xán tí khai thác tiê̒m năng, fát tliến zu li̭ch toỏng kóp tích kư̭c cho wiḙ̂c fát tliến kinh tể - xa̭ hô̭i kuố tính.