(HBDT) – Môô̭ch tloong nhửng zả tli̭ văn hoo̭c to lởn kuố Mo Mươ̒ng la̒ zả tli̭ văn hwả kuố Mo Mươ̒ng la̒ zả tli̭ ngôn ngư̭. Ngôn ngư̭ la̒ môô̭ch tloong nhửng bẩn dê̒ kơ bán kuố Mo Mươ̒ng. Chôổng nhơ biên gă̭ch la̒ dơn bi̭ kẩw thă̒nh dêênh nhửng kôông tli̒nh kiển chúc ngwi nga, dô̒ xô̭, ngôn ngư̭ la̒ chất liḙ̂w kẩw thă̒nh dêênh nhửng tác fấm văn hoo̭c pô̭ chuung, tloong di̭ kỏ Mo Mươ̒ng pô̭ riêng.

Ngôn ngư̭ Mo Mươ̒ng kết tinh pớ thiểng pô̭ kwen thuô̭c kuố Nhân zân, tloong di̭ chăng thế thiểw bai tlo̒ kuố tư̒ thể hḙ̂ kác "cha̒ng tlo̒ mo tlươ̭ng” ta̒ chăng tlâ̒ng tiếp nổl, zaw thwa, xảng ta̭w, la̒ dêênh nhửng ảng mo Mươ̒ng bất hú, tô̒n ta̭i pơ̭i fát chiến kwa ha̒ng ngi̒n năm. Tloong kwả tli̒nh xảng ta̭w, ngôn ngư̭ Mo Mươ̒ng kỏ nhửng dă̭c diếm tlớ thă̒nh zả tli̭ văn hoo̭c dă̭c xắc rất dảng chủ ỉ: Ngôn ngư̭ Mo Mươ̒ng la̒ thử ngôn ngư̭ Mươ̒ng Viḙ̂t kố, Kỏ bô xổ thên kác diḙ̂ zănh, nhân bâ̭t hwiê̒n thwa̭i, thâ̒n thwa̭i ớ khắp ká "3 tơ̒ng, 4 thể zởi” thew bṷ tlṷ lwâ̭n kuố Ngwiḙ̂n Tư̒ Chi. Cho dêênh, ngôn ngư̭ mo kỏ tỉnh tlư̒w tươ̭ng, hwiê̒n áw, bươ̒ thâ̭t, bươ̒ hư. 

Tloong kwả tli̒nh li̭ch xứ zân tôô̭c, kwa law dôô̭ng, xảng ta̭w chăng tlâ̒ng tí chinh fṷc thiên nhiên, Nhân zân ta̒ tă̭ch thên cho kác lwa̒i dôô̭ng, thư̭c bâ̭t vởi nả dê̒w kỏ mă̭t tloong Mo Mươ̒ng. nểw thôổng kê xḙ kă̭p nhửng kă̭p lwa̒i dôô̭ng bâ̭t fân chiê thew hḙ̂ thôổng, pớ ká – nhó, huung zư̭ - hiê̒n lee̒nh, tlư̒w tươ̭ng, linh thiêng, chăng kỏ thâ̭t – bi̒nh thươ̒ng nhất. Kwả tli̒nh tă̭ch thên di̭ la̒ kwả tli̒nh nhâ̭n thức ban xơ wê̒l thể zởi tư̭ nhiên kuố kon mo̭l. Kon mo̭l Mươ̒ng Viḙ̂t mâ̭n ngă̒i bươ̒ khôổng fṷ thuô̭c mé dôô̒ng thơ̒i i hwa̒ hơ̭p pơ̭i tư̭ nhiên, kái ta̭w tư̭ nhiên, pắt thiên nhiên fái fṷc bṷ cho kuô̭c khôổng xinh tô̒n pơ̭i chăng ngư̒ng fát chiến kuố mêê̒nh. 

Nểw nhơ thiểng Viḙ̂t hiḙ̂n da̭i miêw tá xư̭ bâ̭t rất chỉnh xác, tinh tươ̒ng thi̒ zươ̒ng nhơ thiểng Mươ̒ng chăng kỏ khá năng di̭ mé la̭i kỏ tỉnh tươ̭ng hi̒nh pơ̭i tươ̭ng thănh rất zô̒i za̒w. Thứ fân tích hi̒nh tươ̭ng kon bâ̭t kỏ thên hôốc: Ti̒l Wi̒l Tươ̭ng Wươ̭ng” kôô̒ng thiểng hôốc "Ngáw ư̭!”… thên hôốc gơ̭i tlỉ tướng tươ̭ng wê̒l môô̭ch kon bâ̭t kỏ tư̒ hwa văn khwănh tlo̒n to ká, kứ chí lă̭ng lḙ, bất thâ̒n, pước ti rỏn rẻn, nhḙl nha̒ng ri̒nh mô̒i chăng gâi tha thiểng dôô̭ng, mé khi ta̒ bâ̭t tha âm thănh "Ngáw ư̭!” thi̒ hă̒nh dôô̭ng bṷ pa̭w chớp nhwảng, kư̭c ki̒ huung zư̭, ka̒w xé luung tuung, gâi tha xư̭ zắch nát, tố mẳw, la̒ cho tưở kha̒, kon dét tê̒w khiếp biể kinh hô̒n. Cho dêênh, kác zi̭ch zá Mo Mươ̒ng thươ̒ng tí ngwiên thên hôốc, mă̭c khức tướng tươ̭ng kuố mo̭l too̭c. 

Thư̭c chất kuố ngôn ngư̭ mo la̒ lơ̒i khẩn, lơ̒i kế chwiḙ̂n pă̒ng văn vâ̒n, nả ko̒n thô záp nhơ zâ̒w thô, mó kwă̭ng, chuô ản chắt loo̭c, tinh lwiḙ̂n nhơ văn thơ bác hoo̭c. Mé nả i kỏ hô̒n thiêng xắc thải tluổ bi̒ nả luôn tô̒n ta̭i xoong hă̒nh kôô̒ng pơ̭i ngi thức ziḙ̂n xưởng Mo. Hô̒n thiêng xắc thải di̭ thế hiḙ̂n kwa ta̒n kâw mo za̒i pớ 13 – 15 thiểng. Kải kwan tloo̭ng la̒ zi̭ch zá mo kâ̒n chwiê̒n tái ản kải khôông khỉ, kải hô̒n, kải thâ̒n xắc kuố mo. Nểw kắch khúc mô̭ch kâw mo za̒i thă̒nh hal pa dwa̭n nhó tí cho lởi zi̭ch thi̒ chăng ko̒n la̒ mo tloong ngi thức nươ. Ta̒n ôông mo hăi too̭c kác bán zi̭ch thi̒ chăng ko̒n la̒ mo tloong ngi thức nươ. Ta̒n ôông mo hăi too̭c kác bán zi̭ch kắch khúc di̭ sḙ chăng hiếw mêê̒nh taang pô̭ chi. 

Nểw nhơ tinh thâ̒n Mươ̒ng la̒ iểw tổ kốt tứ wê̒l nô̭i zuung tí mo tô̒n ta̭i nga̒n tơ̒i thi̒ bâ̒n diḙ̂w la̒ iểw tổ hi̒nh thức tí dám báw xư̭ khôổng ko̒n kuố mo. Khi xứ zṷng bâ̒n diḙ̂w, kác ôông mo thư̭c xư̭ la̒ kác bi̭ fu̒ thwí wê̒l ngôn ngư̭, dủng ká ngiḙ̂ den lâ̭n ngiḙ̂ poỏng. Bâ̒n la̒ kâ̒n thiết bới kác ôông mo fái thuô̭c loo̒ng ha̒ng ba̭n câw mo, mo za̒i hơn chṷc ngă̒i têm. Kác bô̭ nhở twiḙ̂t ziḙ̂w di̭ ta̒ hwi dôô̭ng têểnh mức tổi da tí bu̒ la̭i môô̭ch xa̭ hô̭i chăng kỏ chư̭, chăng kỏ fương tiḙ̂n tí gi la̭i li̭ch xứ, văn hwả, za fá kuố mêê̒nh. Môô̭ch ôông mo nối thiểng pô̭: "Mo̭l mo fái hăi ta̭ng ti mô̒n môô̭ch, ro̭ ra̒ng”. Dủng di̭, chăng dố ta̭ng khả ti ro̭ ra̒ng la̒ po mo̒ ôông mo kỏ thế zâ̭n hô̒n ti zôô̭ng khắp mươ̒ng, paw mươ̒ng ma, lêênh tlơ̒i, thuổng âm fú, tlớ wê̒l nha̒, kuổi ku̒ng wê̒l mươ̒ng ma kwa ha̒ng ngi̒n chă̭ng ta̭ng khả ti, chă̭ng ngí ản. Tlêênh chă̭ng ta̭ng khả za̒i ză̒ng ză̭c di̭, mô̭i bâ̒n la̒ môô̭ch nấc thang bi̭n tí mo̭l hoo̭c mo, ôông mo bi̭n paw tí nhở, tí thuô̭c pơ̭i bươ̭t kwa.ă 

Bổn tư̒ bư̭ng kuố thiểng Mươ̒ng chăng tư̒ nhơ thiểng Viḙ̂t. Tí kỏ ha̒ng ba̭n kâw, tác zá mo ta̒ xứ zṷng tư̒ ngư̭, zew bâ̒n nhơ kiếw no̒? Khươ̭ kâw tlước pơ̭i kâw khăw thươ̒ng fái kỏ bâ̒n. Kỏ ta̒n bâ̒n zu̒ng thiểng kỏ ngiḙ̂ kôô̒ng ká ta̒n bâ̒n zu̒ng thiểng chăng ngiḙ̂. Thiểng chăng ngiḙ̂ ni̒ thươ̒ng ke̒m thew âm dḙ̂m mâ̒l, kâ̒l….(dḙ̂m paw tí cho bâ̒n…). Dwa̭n thuổng âm fú (mươ̒ng buô khủ) khăw ni la̒ môô̭ch bỉ zṷ tiêw biếw:

"Thuổng xủn xủn kải nâ̭m ta̒ng kaách

Thuổng ka̒l haách kải nâ̭m ta̒ng mương ta̒ng pai

Thuổng kưở khâ̭p bua khú

Kưở khṷ Ta̭o Pa Wi̒ kuốc bương

Châ̭m kưở khâ̭p mâ̒l khô̒i

Pô̒i kưở khṷ mâ̒l khi̒nh”. 

Tloong ngwiên bán thiểng Mươ̒ng, hal thiểng bâ̒n ha̒ Khủ – rôô̒ng pơ̭i khṷ - dả tê̒w kỏ ngiḙ̂, ko̒n haách la̒ thiểng chăng ro̭ ngiḙ̂, ke̒m thew âm dḙ̂m ka̒l haách chỉ kốt cho bâ̒n pơ̭i kaách ớ kâw tlêênh mé chăng kỏ ngiḙ̂. Tí chwấn bi̭ bâ̒n cho kâw khăw: "Pô̒i” thi̒ thiểng "mâ̒l khô̒i” ớ kâw tlước la̒ bâ̒n dâ̭m chăng kỏ ngiḙ̂. Tí zi̭ch ản ta̒n bâ̒n dḙ̂m chăng ngiḙ̂ la̒ tê̒w chăng tướng, chí kỏ thế zi̭ch thew ỉ mo̒ thôi. Bán zi̭ch Mo Mươ̒ng bươ̒ xát ngiḙ̂, kỏ hô̒n, zoong tỉnh băn hoo̭c la̒ môô̭ch iêw kwâ̒w kaw, to̒i hói xư̭ law dôô̭ng ngiêm túc, chăng lởi la̒. 

Kâw thử nhất:

"Khṷ khót tlêênh khôông to̭ hoo̒ng hảw lă̭n

Khṷ bẳn tlêênh khôông to̭ hoo̒ng hảw ti̒m”

Tí kỏ ản thủl khót, thṷ bẳn – kôông kṷ báw bổi hă̒nh ngê̒ kwan tloo̭ng nhất kuố ôông mo – hái thư̭c hiḙ̂n kuô̭c hă̒nh tli̒nh ti thi̒m kiểm rất kôông fu, bất bá. Hal mo̭l fái kwa chỉn khṷ, mươ̒l khôông, chỉn thác mươ̒l gê̒nh, chỉn ngă̒i mươ̒l têm mởi têểnh ản khṷ khót, khṷ bẳn ớ tâ̒w khôông kuổi nguô̒n. Fái ta̒w, bởl, nă̭i, thi̒m kiểm mởi lḙ ản ta̒n ho̒n kuô̭i kwỉ, mó tláng ó, xiêng me̒w hâ̒ng (neenh puốt khảl), la̭i khi̒w tôô̒ng… Lḙ̂ ản tâ̒i thwiê̒n zoong wê̒l khêênh têểnh nơi rô̒i tả la̭i ba paw meḙng kon khủ kon rôô̒ng, tlé hết thuổng khôông, fái tiếp tṷc kwăi la̭i khṷ khót, khṷ bẳn. Zơ̒ng di̭, khṷ khót, khṷ bẳn ớ no? Chỉnh la̒ nơi tlêênh khôông "To̭ hoo̒ng hảw lă̭n, to̭ hoo̒ng hảw ti̒m”. To̭ hoo̒ng la̒ môô̭ch tư̒ bươ̒ rất ấn, bươ̒ rất kố, kố têểnh mức ngă̒i năi chăng ko̒n zu̒ng nươ. Chí ta̒n kṷ ớ thuối 80 mởi ko̒n nhở ta̒n kâw pô̭ kỏ thiểng ni̒: "To̭ hoo̒ng mă̭t tlơ̒i moo̭c, to̭ hoo̒ng mă̭t tlơ̒i lă̭n” pô̭ to̭ thên kủng kơm. Hăi môô̭ch kâw tloong mo "Teẻnh to̭ hoo̒ng cho nhả kải kôô̭c khăng tôô̒ng”. Tư̒ ngiḙ̂ kuố kác kâw tôống hơ̭p la̭i, ha ản ngiḙ̂ kuố tư̒ "to̭ hoo̒ng” la̒ dủng miểng di̭, nḙ̂n thắng paw miểng di̭, lă̭n thuổng miểng di̭. Ko̒n kết hơ̭p pơ̭i băn kắnh kuố kâw mo tlêênh, ha ản môô̭ch kâw mo zi̭ch tha thiểng Viḙ̂t nhơ khăw:

Núi khót trên sông nơi mặt trời sắp lặn

Núi bắn trên sông nơi mặt trời sắp chìm

Vừa sát nghĩa lại vừa trong sáng.

Kâw khăw ni nă̒m tloong băn kắnh dwa̒n mo̭l kwăi xuung kwănh nha̒ xe, thâ̒I tư băn too̭c dwa̭n băn tể, kế chwiḙ̂n Hă̒ng Nga – Thṷc Dể

Dố tlăng mo̒ chăng dố khaw

Dố aw mo̒ chăng dố kả

Dố lả mo̒ chăng dố kâl

Dố mâl mo̒ chăng dố hḙ

Bẩn dê̒ la̒ ớ tư̒ "hḙ”, bươ̒ kố bươ̒ ấn. Nểw thew lô gíc thôông thươ̒ng thi̒ dố mâl mo̒ chăng dố mươ dố xỏ. Mé ớ ni la̭i chăng dố "hḙ”. Kỏ fái hḙ ra̭w thew ngiḙ̂ Zô zấp ni̒ chăng? Twiḙ̂t dổi chăng, fái tắc hḙ chăng? Ka̒ng chăng fái. Zơ̒ng di̭ fái thi̒m kâw tiếp kỏ tư̒ ni̒: "Kơm ngăi nha̒ hḙ”; "Chăng dố ngăi dố hḙ chi”. Tư̒ "hḙ” dủng ớ tlươ̒ng hơ̭p ni̒: Da̭i tư̒ chí ngôl thử pa: ăi, di̭. Tă̭ch paw băn kắnh ni chỉnh la̒ hảw pô̭ têểnh mo̭l taang wắng mă̭t: Thṷc Dể tloong chwiḙ̂n taang kế, dôô̒ng thơ̒i i la̒ mo̭l chít. Kaw mo zoong âm hướng tha thiết, lâm li. Cho dêênh kâ̒n zi̭ch la̒:

Dố tlăng mo̒ chăng dố khaw

Dố aw mo̒ chăng dố kả

Dố lả mo̒ chăng dố kâl

Dố mâl mo̒ chăng dố nẩi. 

Khi ti diê̒n za̭, ha têểnh pơ̭i pa̒ kon kác la̒ng. la̒ng Bui bươ̒ kỏ thên ớ Tân La̭c, bươ̒ kỏ ớ La̭c Xơn. Diḙ̂ zănh kỏ nhắc têểnh tloong mo. Bui ớ ni kỏ fái ngiḙ̂ la̒ pui thươi, pui pé chăng? Paw tâ̒w thế kí XV, khi ngôn ngư̭ Viḙ̂t – Mươ̒ng ko̒n kỏ ta̒n nét tương dôô̒ng, khi Lê Lơ̭i pô̭ thiểng Mươ̒ng, Ngwiḙ̂n Tla̭i kỏ kâw thơ ăi i hăi:

"Bui môô̭ch tấc loo̒ng ưw ải kṷ

Têm ngă̒i kuô̒n kuô̭n dác chiê̒w zơng”.

Tư̒ "Bui” tloong thơ Ngwiḙ̂n Tla̭i ngiḙ̂ la̒ tluổ. Hal la̒ng Bui ớ Tân La̭c pơ̭i La̭c Xơn têểnh măi ko̒n tư̒ nha̒ nhâ̭n ra̒ la̒ eenh ủn. Hal la̒ng ni̒ chuô ro̭ no la̒ kwêl kôốc mé tê̒w kỏ dă̭c diếm chôổng ra̒ la̒ nă̒m tắch tha wa̒i mươ̒ng ká Pi, Wang nhơ la̒ kon kải lâ̭p za di̒nh tha ớ tluổ, tê̒w kỏ chuung dă̭c diếm la̒ la̒ng ớ wa̒i mươ̒ng. Zơ̒ng di̭, ngiḙ̂ kuố tư̒ "Bui” chắc chẳn fái la̒ tluổ – la̒ng ớ wa̒i mươ̒ng.

Diếm xwiết ta̒n kâw mo kỏ nhửng tư̒ khỏ nhơ tlêênh di̭ ản dố tư̒ kải khỏ, dôô̒ng thơ̒i i la̒ kải hăi kuố ngôn ngư̭ mo Mươ̒ng mo̒ kác zi̭ch zá thươ̒ng kă̭p fái. Zươ̒ng nhơ la̒ thắch thức ta̒n ha fái ti tểnhw tâ̭n ku̒ng khṷ khót, khṷ pẳn tí zái dủng ngiḙ̂ kuố nả…

Ngôn ngư̭ Mo Mươ̒ng la̒ thiểng pô̭ muôn tơ̒i kuố tố tiên, la̒ hô̒n thiêng khôông khṷ, la̒ ngôn ngư̭ xứ thi ha̒ng tâ̒w Dôông Nam Ả, xẳnh tâ̒m nhân lwa̭i, taảng ản zi̒n zư̭ pơ̭i binh zănh. Diê̒w tảng tiếc nhất la̒ thiểng Mươ̒ng hăi taang di̭, ngôn ngư̭ mo hăi taang di̭ mé chăng ản thế hiḙ̂n kwa chư̭ biết chwiê̒n thôổng kuố mo̭l Mươ̒ng. Diê̒w lo lẳng nươ la̒ thiểng Mươ̒ng pô̭ chuung, Mo Mươ̒ng pô̭ riêng kỏ ngwi kơ thất chwiê̒n ớ kác thể hḙ̂ tiếp thew. Wiḙ̂c zư̭ zi̒n pơ̭i fát hwi bán xắc văn hwả Mươ̒ng, tloong di̭ kỏ ngôn ngư̭ Mươ̒ng kôô̒ng ngôn ngư̭ Mo Mươ̒ng la̒ tlắch nhiḙ̂m nă̭ng nê̒ tă̭ch lêênh bai chăng chí kác kơ kwan văn hwả, zảw zṷc ma̒ kuố twa̒n xa̭ hô̭i. To̒i hói twa̒n xa̭ hô̭i kôô̒ng chuung bai gẳnh bác, chiê xé, kôô̭ng dôô̒ng tlắch nhiḙ̂m tí kho ta̒ng văn hwả kwri bẳw ni̒ ản binh zănh, tlươ̒ng tô̒n kôô̒ng zân tôô̭c.