Tu bố, mô foỏng dơ̒i khôổng kuố mo̭l ngwiên thwí ta̭i hang Xỏm Tla̭i, xa̭ Tân Lâ̭p (La̭c Xơn).

Ta̭i la̒ po buu̒ng khṷ dả pôl Hwa̒ Bi̒nh, Thănh Hwả la̭i tâ̭p tluung kaw kác zi tích VHHB nhơ kiếw di̭? Xwất fát pớ kắnh kwan diḙ̂ lỉ, hal buu̒ng tất ni̒ kỏ diḙ̂ lỉ ốn di̭nh pơ̭i thôống nhất, la̒ khu dḙ̂m khươ̭ 3 buu̒ng diḙ̂ lỉ, tư̭ nhiên fiể Bắc, fỉể tâi, fiể Nam. Vởi tỉnh chất la̒ khu dḙ̂m cho dêênh diê̒w kiḙ̂n tư̭ nhiên ớ Hwa̒ Bi̒nh, Thănh Hwả da za̭ng pơ̭i fức ta̭p, xinh bâ̭t nơi ni hết khức foong fủ, hô̭i tṷ tú kác zôổng lwa̒i pớ Bắc thuổng hăi pớ Nam lêênh, cho dêênh rất foong fủ wê̒l kải ăn.

Da xổ zi tích VHHB ớ Viḙ̂t Nam pô̭ chuung, Hwa̒ Bi̒nh pô̭ riêng thuô̭c lwa̭i hi̒nh hang dôô̭ng pơ̭i mải khṷ, fân bổ thă̒nh tơ̒ng nhỏm hăi kṷm zi chí, mô̭i nhỏm/kṷm kỏ pớ 3 têểnh ha̒ng chṷc diḙ̂ diếm fân bổ liên khwắnh, chiểm kử môô̭ch buu̒ng thuung luṷng, kwănh nơi ớ kỏ lổi ti xwiên nhăw pơ̭i thươ̒ng khânh zoo̒ng dác pển. Tloong mô̭i kṷm zân kư xḙ kỏ môô̭ch zi chí ká (kỏ tâ̒ng văn hwả tă̒i hơn, niên da̭i kố hơn xo pơ̭i kác zi chí khác khânh di̭). Zơ̒ng di̭, zi chí di̭ xḙ la̒ diḙ̂ diếm tâ̒w tiên mo̒ tư̒ ha̒ng ngi̒n năm tlước ta̒ kỏ kác thể hḙ̂ mo̭l ngwiên thwí kác lớp têểnh ớ, kác zi chí kỏ niên da̭i muô̭n hơn la̒ têểnh khăw, hwă̭c ản ản tắch tha pớ zi chí ká tí ta̭w thă̒nh kṷm. Diê̒w ni̒ i ta̒ kỏ môô̭ch xổ nha̒ khwa hoo̭c cho ră̒ng fái chăng la̒ môô̭ch thử "la̒ng xa̭” kố xơ kuố VHHB.

Tloong nhửng thuung lṷng kỏ mo̭l ngwiên thwí zai dwa̭n VHHB xinh khôổng thươ̒ng kỏ tư̒ pển nhó tố paw pển ká hwă̭c khôông nhó. Khôông pển thươ̒ng uổn lươ̭n tloong loo̒ng thuung lṷng, dác chắi xwiên thuung zúp cho mo̭l ngwiên thwí nguô̒n dác oỏng, nguô̒n thức ăn pớ dôô̭ng bâ̭t thwí xinh kôô̒ng nguô̒n ho̒n kuô̭i lḙ̂ pớ pển tí la̒ kôông kṷ. Pa̭i bô̒i chân khṷ la̒ hâ̒ng kâl bṷi, tlănh nưở… la̒ nơi tlủ ngṷ kuố kác lwa̒i thú nhó, tâ̒ng tlêênh kâl kổi um tu̒m, hươ̒m ha̭c la̒ nơi xinh khô kuố dôô̭ng bâ̭t ká buu̒ng nhiḙ̂t dởi. Di̭ la̒ hḙ̂ xinh thải fô̒n ta̭p kỏ thế fṷc bṷ cho wiḙ̂c xăn pắt, hải lươ̭m thew fố rôô̭ng kuố mo̭l ngwiên thwí VHHB.

Kác hang dôô̭ng, mải khṷ thuô̭c VHHB da xổ kỏ dô̭ kaw tluung bi̒nh 15 – 20m xo pơ̭i mă̭t thuung lṷng chiểm têểnh 60%. Khôông zan kư tlủ kuố mo̭l Hwa̒ Bi̒nh ớ mô̭i zi chí kỏ khác ra̒. Kỏ hang chí rôô̭ng 10m², kỏ hang rôô̭ng têểnh ha̒ng ngi̒n m², nhửng hang dôô̭ng, mải khṷ kỏ ziḙ̂n tích pớ 50 – 120m² chiểm da xổ; kác hang dôô̭ng, mải khṷ ni̒ luôn tiếp nhâ̭n ản ẳnh lảng kôô̒ng nhiḙ̂t kuố mă̭t tlơ̒i paw pân khởm, kỏ têểnh tlêênh 90% hang dôô̭ng, mải khṷ ản xỏ leḙnh thối thew hưởng Dôông Bắc têểnh.

Ba̒i nét fác tháw wê̒l kuô̭c khôổng kuố kư zân văn hwả Hwa̒ Bi̒nh

Kác nha̒ kháw kố hoo̭c thể zởi pơ̭i Viḙ̂t Nam i ta̒ kháw xát, ngiên kửw ha̒ng tlăm diḙ̂ diếm zi chí VHHB ta̭i tính Hwa̒ Bi̒nh kô̒ng tư̒ tính khác tlêênh ká nước. Pớ kác tư liḙ̂w tí la̭i, ta̒n ha mơ̒ng tươ̭ng môô̭ch bức tlănh wê̒l kư zân VHHB kắch ta̒n ha ngă̒i năi pớ 20.000 – 7.500 năm. Nỏ cho̭n kác hang dôô̭ng/mải khṷ chơ̒ chân tlải khṷ dả pôl, cho̭n ta̒n khu bư̭c kỏ tư̒ hang ta̭w thă̒nh kṷm tí kôô̒ng ha̒ xinh kổổng. Nơi ớ thươ̒ng kỏ hưởng maách wê̒l muô̒ he̒, ẩm áp wê̒l muô̒ dôông, nểw kướ hang kwăi hưởng Dôông Bắc thi̒ thươ̒ng tlước kướ hang kỏ kác táng khṷ ká, kâl ká che chẳn xỏ luô̒. Kổ zảw xư Tlâ̒n Kuốc Vươ̭ng teẻnh zả rất kaw bi̭ tlỉ kư tlủ kuố kư zân VHHB, ta̒n nơi chiểm kư kuố mo̭l VHHB la̒ nơi tiên dê̒ tí nắi xinh nôông ngiḙ̂p, kải nôl kuố kắch ma̭ng mởi, la̒ pa̒n ta̭p tí tiển thuổng dôô̒ng bă̒ng xâi zư̭ng nê̒n văn minh.

Tiển xi̭ Ngwiḙ̂n Viḙ̂t, Zảm dôốc Tluung tâm Ngiên kửw tiê̒n xứ Dôông Nam Ả, chwiên za ngiên kửw wê̒l VHHB cho ră̒ng, mô̭i mo̒ zi chí kỏ khwáng 5 – 20 mo̭l xinh khôổng, Cho dêênh, môô̭ch nhỏm mo̭l ớ môô̭ch khu bư̭c kỏ thế lêênh têểnh ba̒i chṷc hwă̭c ha̒ng tlăm mo̭l ngwiên thwí.

Zươ̭ paw tư liḙ̂w kháw kố hoo̭c, xăn pắt, hải lươ̭m la̒ fương thức thi̒m kiểm thức ăn chú da̭w kuố kác tâ̭p dwa̒n mo̭l VHHB. Hwa̭t dôô̭ng xăn pắt, hải lươ̭m chú iểw ziḙ̂n tha tloong kác thuung lṷng, ta̒n zẩw tích xăn pắt, hải lươ̭m zấp ni̒ ko̒n lưw zư̭ tloong tâ̒ng văn hwả kác zi chí. Thôống kê pớ kác kuô̭c thảm xát, khai kwâ̭t cho dố, kư zân thơ̒i ki̒ ni̒ xăn pắt, hải lươ̭m rất tư̒ lwa̒i dôô̭ng bâ̭t pơ̭i tlải kâl. Dôô̭ng bâ̭t fố biển la̒ wươ̭n, kác lwa̒i khí, nhỉm, xoóc, rê̒, tê zác, kác lwa̒i kủi, nai, hwă̭ng, hươw, chew chew, tlu hâ̒ng, po̒ hâ̒ng, tê khṷ, gẩw, chỏ, chô̒n hâ̒ng, khảl, me̒w…

Ta̭i kác zi chí wê̒l VHHB i ta̒ ản khai kwâ̭t, tlư̒ môô̭ch xổ dô bâ̭t nó nhơ nhỉm, zơi, kác lwa̒i rê̒… zấp ni̒ chuô kă̭p tô̭l zi kốt tâ̒i tú kuố lwa̒i dôô̭ng bâ̭t ká no̒. Zẩw hói khác ản tă̭ch tha, fái chăng mo̭l ngwiên thwí zai dwa̭n VHHB ta̒ ăn hết xổ nhúc kuố dôô̭ng bâ̭t ká pớ wa̒i hang dôô̭ng, ngăl ta̭i miểng pó chít kon mô̒i, hăi la̒ nỏ ta̒ hăi fân fổi xán fấm zo xăn pắt zoong la̭i pă̒ng kắch fân chiê xổ nhúc dôô̭ng bâ̭t ká cho "ha̒ng xỏm” tṷ kư ớ kác hang dôô̭ng/mải khṷ khác? Pơ̭i ngươ̒i thơ̭ xăn chí zoong wê̒l nơi kư tlủ kuố mêê̒nh môô̭ch fâ̒n no̒ di̭ cho kác thân nhân kuố mêê̒nh. Kỏ thế kỏ zá thiết khác, khi tiển hă̒nh xăn môô̭ch kon thủ ká kỏ khức fán khaảng mă̭nh nhơ tê zác, khảl, gẩw, tlu, po̒ hâ̒ng… kâ̒n fái hwi dôô̭ng tư̒ mo̭l ớ kác hang khác, khi ta̒ xăn ản thi̒ fái chiê ha̒, ta̒n mo̭l ản chiê di̭ zoong fâ̒n kuố mêê̒nh wê̒l cho mo̭l thân.

Môô̭ch hwa̭t dôô̭ng chăng kẻm fâ̒n kwan tloo̭ng tloong xư̭ tô̒n ta̭i kuố kả nhân pơ̭i kôô̭ng dôô̒ng la̒ hwa̭t dôô̭ng hải lươ̭m kuố kư zân VHHB, dổi tươ̭ng hải lươ̭m khả foong fủ, baw gô̒m kác lwa̒i dôô̭ng bâ̭t nhó, tlởng kác lwa̒i, nẩm, hwa tlải, tắc kú, dă̭c biḙ̂t la̒ dôô̭ng bâ̭t thân mê̒m. Tloong kác hang dôô̭ng VHHB thươ̒ng dố chất tâ̒i po̭ lwa̒i chai ôốc kác lwa̭i ôốc wă̭nh za̒i, ôốc khṷ, ôốc khṷ meḙnh tlo̒n, ôốc khṷ meḙnh hḙp, ôốc khṷ thân za̒i, kác lwa̭i chai, pên keḙnh di̭ ko̒n kă̭p kác lwa̒i khác nhơ kuô, xiêng kả, mai ruô̒, kon tái…Di̭ la̒ ta̒n tích khăw pươ̭ ăn tí la̭i kuố mo̭l ngwiên thwí ớ zai dwa̭n ni̒.

Môô̭ch lwa̭i thức ăn nươ cho mo̭l ngwiên thwí VHHB pên keḙnh hwa tlải tư̭ nhiên, tư̒ lwa̒i kâl kỏ bô̭t nhơ kâl búng bảng, kú ma̒i, kác lwa̒i kú khác, tắc rất khă̭n tloong buu̒ng khṷ nước ha, chắc chẳn ni kṷng la̒ môô̭ch nguô̒n lương thư̭c thươ̒ng xwiên thu hải wê̒l ăn ha̒ng ngă̒i.

Wê̒l kôông kṷ law dôô̭ng, mo̭l VHHB xứ zṷng kâ̭i gôô̭c la̒ gô̭, tle tloong tư̭ nhiên, dả kuô̭i la̒ kôông kṷ chỉnh tloong xăn pắt, hải lươ̭m. Khi cho̭n lươ̭ kác diḙ̂ diếm tí xinh khôổng, wa̒i wiḙ̂c kỏ tú kác diê̒w kiḙ̂n tư̭ nhiên nhơ miểng ớ, khôông pển…, mo̭l VHHB dă̭c biḙ̂t chỉ ỉ têểnh miểng kỏ nguô̒n ngwiên liḙ̂w dả kuô̭i, dả pôl tí chể tác kôông kṷ, zoo̒ng pển, khe khṷ, hăi kác hă̭ch khṷ chỉnh. Kôông kṷ law dôô̭ng VHHB fát chiến kwa kác zai dwa̭n, Ớ zai dwa̭n khởm zoong tỉnh tư̭ nhiên, mo̭l ngwiên thwí to̭n ản biên dả kuô̭i no̒ tloong tư̭ nhiên fu̒ hơ̭p pơ̭i kâng năng xứ zṷng la̒ nả kử thể zu̒ng; zai dwa̭n khăw hăi ge̒, tấp, khươ, chă̭ch khṷ tí ta̭w keḙnh, la̭i khắc hơn, năng xwất law dôô̭ng kaw hơn; zai dwa̭n hâ̭w ki̒ kôông kṷ ta̒ hăi xứ zṷng ki̭ thwâ̭t ma̒i, khwan, khươ, bố khṷ….wê̒l ki̭ thwâ̭t ma̒i, ban tâ̒w la̒ ma̒i la̭i têểnh ma̒i twa̒n thân.

Mo̭l chể tác kôông kṷ chăng chí la̒ ôông tưở, kết kwá kháw kố hoo̭c i ta̒ tlửng minh ngươ̒i ỉ pả la̒ law dôô̭ng chỉnh tí chể tác kác kôông kṷ, ôông tưở lo wiḙ̂c xăn pắt cho dêênh ít kỏ thơ̒i zan tí la̒ wiḙ̂c ni̒. Ngươ̒i ỉ pả wa̒i wiḙ̂c xăn pắt thủ nhó, dôô̭ng bâ̭t thâm mê̒m, tắc, kú, tlải, wiḙ̂c twi dơn zán, nhḙl nha̒ng hơn ôông tưở mé hiḙ̂w kwá kinh tể rất kaw, wa̒i tha ỉ pả ko̒n fái lo xinh té, nuôi kon, zư̭ kúi, chể biển dô̒ ăn, chể tác kôông kṷ, tích chư̭ lương thư̭c….bai tlo̒ kuố ỉ pả dâ̒n tlớ dêênh kwan tloo̭ng, chăng thế thiểw ản tloong mô̭i hang dôô̭ng kuố tâ̭p dwa̒n mo̭l ngwiên thwí.

Ko̒n rất tư̒ li̭nh bư̭c khác kuố VHHB kâ̒n fái ản tiếp tṷc ngiên kửw nhơ kwan hḙ̂ za di̒nh, hwiết thôổng, dơ̒i khôổng xa̭ hô̭i ngwiên thwí, bai tlo̒, kác hi̒nh thức nôông ngiḙ̂p xơ khai… Xoong 90 năm ngiên kửw wê̒l VHHB têểnh măi i ko̒n rất tư̒ kâw hói chuô kỏ kâw tlá lơ̒i, tí kỏ thế dươ tha môô̭ch bức tlănh twa̒n kắnh wê̒l xa̭ hô̭i ngwiên thwí zai dwa̭n VHHB.

Ngiên kửw VHHB chăng fái tí ngiên kửw văn hwả cho tính Hwa̒ Bi̒nh mo̒ ngiên kửw wê̒l môô̭ch zai dwa̭n tiển hwả kuố lwa̒i mo̭l pớ nwiên thwí hang dôô̭ng tlớ thă̒nh mo̭l hiḙ̂n da̭i. Cho dêênh, tâ̒m kơ̭ kuố VHHB la̒ tâ̒m kơ̭ nhân lwa̭i, tâ̒m kơ̭ kuốc tể. Hiếw dủng wê̒l VHHB ta̒n ha xḙ la̒ dủng, kôô̒ng kwan tâm dủng tâ̒m, tlước tiên hă̭i fái la̒ wiḙ̂c di̭ ớ nơi 90 năm tlước nha̒ kháw kố hoo̭c M.Colani ớ tâ̭n pên tlơ̒i Âw hwa lḙ̂ la̭i ni ngiên kửw, tă̭ch thên cho nê̒n văn hwả ni̒.

KÁC TIN KHÁC

Liên hwan ngḙ̂ thwâ̭t kwâ̒n tlủng lư̭c lươ̭ng bṷ tlang kôô̒ng pơ̭i thănh niên, xinh biên tính Hwa̒ Bi̒nh lâ̒n thử X, năm 2024

Zu li̭ch ngí zươ̭ng, chăm xoóc khức khwé lêênh ngôl

Ẩn tươ̭ng zu li̭ch thă̒nh fổ pên khôông Da̒

Ẩn tươ̭ng mô hi̒nh zư̭ zi̒n, fát hwi bán xắc văn hwả zân tôô̭c Mươ̒ng

---

Hwiḙ̂n La̭c Xơn tlung khức báw tô̒n zi xán văn hwả zân tôô̭c Mươ̒ng

Tơ̒ng kỏ ka̭ thew zoo̒ng thơ̒i zan, tư̒ nét văn hwả dă̭c xắc kuố zân tôô̭c Mươ̒ng ớ tlước ngwi kơ mai môô̭ch thất chwi̒ê̒n. Kôô̒ng pơ̭i ta̒n diḙ̂ fương tlong tính. Kấp wí, tlỉnh kwiê̒n hwiḙ̂n La̭c Xơn tliến khai zái fáp dôô̒ng bô̭ tí báw tô̒n pơ̭i fất hwi zi xán văn hwả (ZXVH).

Xâi zư̭ng khôông zan báw tô̒n văn hwả zân tôô̭c Mươ̒ng ớ hwiḙ̂n Tân La̭c

Nểw nhơ Tân La̭c ản koi la̒ bu̒ng lo̭I kuố kải nôi văn hwả Mươ̒ng Hwa̒ Bi̒nh thi̒ xa̭ ớ Foong Fủ la̒ thú fú văn hwả Mươ̒ng kuố hwiḙ̂n Tân La̭c. La̒ng Mươ̒ng Lwi̭ Ái, xa̭ Foong Fủ - pu̒ng ko̒n lưw zư̭ ản hâ̒w nhơ ko̒n ngwiên bán foong tṷc tâ̭p kwản tloong tơ̒i khôổng kuố mo̭l Mươ̒ng Pi. Hwiḙ̂n Tân La̭c i ta̒ lươ̭ cho̭n xỏm Lwi̭ Ái tí xâi zư̭ng khôông zan báw tô̒n văn hwả zân tôô̭c Mươ̒ng. Hwiḙ̂n tang cheenh thú xư̭ kwan tâm úng hô̭ kuố tính, tê̒w pơ̭i ta̒n dơn bi̭ liên kwan xâi zư̭ng kwi hwă̭ch báw tô̒n khôông zan văn hwả Mươ̒ng tê̒w pơ̭i fát tliến ta̒n xán fấm zu li̭ch, kái thiḙ̂n tơ̒i khôổng mo̭l zân.

Tô̭l Ngḙ̂ nhân Ưw tủ tâm hwiết xưw tâ̒m, khôi fṷc pơ̭i báw tô̒n văn hwả zân tôô̭c

Tư̒ lâ̒n tô̭l eenh tloong ta̒n xư̭ kiḙ̂n văn hwả kuố tính, kuố hwiḙ̂n pơ̭i ớ khu mo̭l mươ̒ng Vôi, thi̭ tlẩn Pa Ha̒ng Dô̒i (La̭c Thwí) pơ̭i bai tlo̒ biên da̭w ta̒n tiết mṷc văn ngḙ̂. Khânh ni nhất, eenh tlư̭c tiếp biếw ziḙ̂n ớ Lḙ̂ khai hô̭i chuô̒ Tiên năm 2024, xa̭ Fủ Ngiḙ̂… Ngḙ̂ nhân Ưw tủ ko̒n éw thuối Ngwiḙ̂n Mă̭nh Twẩn ka̭ no̒ i tí la̭i cho ta̒n tôi ẩn tươ̭ng wê̒l môô̭ch ngḙ̂ xi̭ pui pé, tâm hwiết, ta̒i năng, kỏ tư̒ toỏng kóp tloong xưw tâ̒m, khôi fṷc pơ̭i báw tô̒n ta̒n zả tli̭ văn hwả zân tôô̭c.

Hwiḙ̂n Kaw Foong: Khai thác lơ̭i thể tí fát tliến zu li̭ch pê̒n bư̭ng

Kôô̒ng pơ̭i lơ̭i thể wê̒l diê̒w kiḙ̂n tư̭ nhiên, zi tích li̭ch xứ, văn hwả, zănh lam thẳng kắnh, ta̒n năm kwa, hwiḙ̂n Kaw Foong i ta̒ tliến khai dôô̒ng bô̭ ta̒n zái fáp khai thác tiê̒m năng tí fát tliến zu li̭ch. Ban Chấp hă̒nh Dáng bô̭ hwiḙ̂n (khwả XXVII) ban hă̒nh Ngi̭ kwiết khổ 04-NQ/HU, ngă̒i 22/11/2017 wê̒l fát tliến zu li̭ch hwiḙ̂n zaw dwa̭n 2017 - 2020, di̭nh hưởng têểnh năm 2030.

Hwiḙ̂n Mai Châw khơi nguô̒n văn hwả dớ fát chiến zu li̭ch

Mai Châw la̒ hwiḙ̂n vuu̒ng kaw, nhêw zân tôô̭c khinh khôổng nhơ Thải, Mươ̒ng, Kinh, Zaw, Môông… Mối zân tôô̭c kỏ nét văn hwả riêng ta̭w rêênh xư̭ da za̭ng, dôô̭c dảw. Xác di̭nh ản thể meḙnh kuố diḙ̂ fương, hwiḙ̂n Mai Châw luôn kwan tâm báw tô̒n, zư̭ zi̒n va̒ fát hwi zả tli̭ văn hwả kác zân tôô̭c dớ văn hwả tlớ thee̒nh "do̒n nuô̒ng” fát chiến zu li̭ch, bớ rỉ fát chiến kinh tể – xa̭ hô̭i, nơơng kaw dơ̒i khôổng nhân zân.

Hwiḙ̂n La̭c Xơn nhân rôô̭ng mô hi̒nh kác kâw la̭c bô̭ báw tô̒n, fát hwi zả tli̭ zi xán văn hwả

Vươ̒ la̒ diếm kă̭p văn hwả, kác kâw la̭c bô̭ (KLB) báw tô̒n fát hwi zả tli̭ văn hwả tlêênh diḙ̂ ba̒n hwiḙ̂n La̭c Xơn ko̒n lad dươ̭c thưư̭c hă̒nh, môi tlươ̒ng cho ngḙ̂ nhân, nhưửng ngươ̒i am hiếw va̒ iêw thích văn hwả zân tôô̭c xinh hwa̭t, tâ̭p liḙ̂n, tlaw dối kinh ngiḙ̂m, ki̭ năng va̒ chiê̒n ră̭i cho thể hḙ̂ tlé.