(HBDT) - Thew thôổng kê zo Xớ Thông tin, Văn hwả pơ̭i Zu li̭ch tính Huố Făn (La̒w) thi̒ mo̭l Mươ̒ng ớ bán Don, hwiḙ̂n Xâ̒m Nươ kỏ 103 hô̭, tlêênh 800 nhân khấw. Tloong xổ ni̒ chiểm tlêênh 90% la̒ zân tôô̭c Mươ̒ng, xổ ko̒n la̭i la̒ kon kải mo̭l La̒w wê̒l la̒ zu mo̭l Mươ̒ng. Ản hăi, nhỏm mo̭l Mươ̒ng ni̒ pớ Viḙ̂t Nam ti têểnh La̒w pớ ta̒n năm tâ̒w thế kí XVIII, zi kư têểnh thă̒nh tư̒ dơ̭t hô̒i ốn di̭nh cho têểnh ngă̒i măi. Pớ ngă̒i tă̭ch chân lêênh tất la̒w cho têểnh măi i fái tlêênh 300 năm (hăi la̒ i kỏ thế éw hơn) i ta̒ thă̒nh môô̭ch bô̭ fâ̭n tôô̭c mo̭l kẩw ta̭o dêênh kuốc za La̒w. kải hăi ớ bán Don la̒ khăw tư̒ tlăm năm, kôô̭ng dôô̒ng zân kư ớ ni ka̭ no̒ i nhâ̭n mêê̒nh la̒ mo̭l Mươ̒ng, nguô̒n kôốc ớ Viḙ̂t Nam.

Mo̭l Mươ̒ng ớ bán Don, hwiḙ̂n Xâ̒m Nươ, tính Huố Făn (La̒w) zaw laưw băn ngḙ̂. Ắnh: Bu̒i Nóm (CTB).

 

Kải chi tí hăi dẳi pơ̭i Nha̒ nước La̒w

Tí fân biḙ̂t zân tôô̭c ni̒ (hiếw thew ngiḙ̂ tôô̭c mo̭l) pơ̭i zân tôô̭c khác kỏ tư̒ tiêw tlỉ khác ha̒, mé tâ̭p tlung paw mẩi tiêw tlỉ: bâ̭t thế (tlang fṷc, nha̒ ớ); fi bâ̭t thế (thiểng pô̭, văn hwả tliê̒n thôổng). Thew di̭, tí ngỏ la̭i thi̒ mo̭l Mươ̒ng ớ bán Don zư̭ ản chăng tư̒ diê̒w kiḙ̂n tí khắng di̭nh mêê̒nh la̒ zân tôô̭c tluổ, mé ta̒n kải mo̒ nả zư̭ la̭i ản la̒ tỉnh chất tí di̭nh thên ta̒n nả la̒ mo̭l Mươ̒ng.

Tlang fṷc mo̭l Mươ̒ng ớ bán Don ko̒n zất ít chất Mươ̒ng, tlang fṷc mă̒w zâ̒m la̒ tlú da̭w, ảw chăng kỏ kel pé, biê̒n kel mă̒w tó hăi kỏ kải chăng biê̒n, kúp ảw hi̒nh pưởm ka̒i (kiếw La̒w - Thải); chân wẳl kôô̒ng mă̒w hăi chân wẳl tliê̒n thôổng zân tôô̭c La̒w; ew thắt pái tó; tlẳng hăi kă̭n mă̒w tó, tlôốc chăng pít khăn. Kỏ môô̭ch tli tiết nhó ko̒n la̭i ản nha̒ văn Fan Mai Hương ản dố, pên tloong chân wẳl i ản tlang tlỉ biê̒n pái tó di̭ la̒ iểw tổ Mươ̒ng.

Wê̒l nha̒ ớ, tlêênh 100 hô̭ nha̒ chăng chôổng ha̒ hết, nha̒ xa̒n kiếw zảng La̒w/Thải, lơ̭p ngỏi xi măng; kiếw nha̒ nê̒n tất, tươ̒ng kwâi tôn, lơ̭p ngỏi xi măng (chôổng nha̒ zân ớ miê̒n Nam Viḙ̂t Nam); kiếw nha̒ kỏ diê̒w kiḙ̂n (zất ít) thi̒ la̒ hôô̭ng hơn lơ̭p 3,4 mải, hưởng kwăi khác ha̒ kiếw mải Thải; kiếw nha̒ wắch gô̭ hăi nha̒ xâi kấp 4…

Wê̒l tôn zảw, mo̭l La̒w pô̭ chung, mo̭l Mươ̒ng ớ bán Don thew da̭w Fâ̭t.

Ta̒n kải tỉnh chất tí di̭nh zănh ta̒n nả la̒ mo̭l Mươ̒ng

Ta̒n nả i tư̭ hôốc mêê̒nh la̒ mo̭l Mol (thew kắch hôốc kṷ mo̭l Mươ̒ng tư̭ hôốc thên mêê̒nh pớ mă̭n ngă̒i) kôô̒ng pơ̭i ka̭ no̒ i khắng di̭nh ôông cha nả la̒ mo̭l Mươ̒ng pớ Viḙ̂t Nam ti la̭i. kắch zu̒ng li̭ch kuố tluổ bán Don i khả chôổng kắch zu̒ng li̭ch Doi (li̭ch tle) kuố mo̭l Mươ̒ng ớ Hwa̒ Bi̒nh. Nả lḙ̂ ngă̒i môô̒ng 1/3 zương li̭ch ha̒ng năm la̒ ngă̒i Thết (zaw thơ̒i khươ̭ năm kṷ pơ̭i năm mởi), 1 twâ̒n kỏ 10 ngă̒i, 1 khảng kỏ 3 twâ̒n. Zơ̒ng di̭, 12 khảng kỏ 360 ngă̒i ản tỉnh la̒ môô̭ch năm. 

Bi̒ thơ̒i zan kỏ ha̭n cho dêênh ta̒n tôi chuô kháw xát ki̭ ản ta̒n foong tṷc tâ̭p kwản kuố dôô̒ng ba̒w ớ ni. Mé, tloong thơ̒i zan ít ni̒, ta̒n tôi i ản tlửng kiển pơ̭i zư̭ lḙ̂ puô̭c chí thăi. Tloong ngi thức fâ̒n lḙ̂ thâ̒i mo/kủng kuố bán thế hiḙ̂n ho̭ ản kung kắch, diḙ̂w pô̭ kuố thâ̒i Mo Mươ̒ng ớ Hwa̒ Bi̒nh. 

Thiểng pô̭ la̒ kải ản kôô̭ng dôô̒ng dôô̒ng ba̒w Mươ̒ng ớ bán Don zư̭ zi̒n ho̭ nét nhất. Ka̭ ản tlẳng iểng lă̭nh da̭w Xớ Thông tin, Văn hwả pơ̭i Zu li̭ch tính Huố Făn kôô̒ng môô̭ch xổ thôông tin khác cho hăi, mo̭l Mươ̒ng ớ bán Don i ko̒n pô̭ thiểng Mươ̒ng ta̒n tôi i bất ngơ̒ ti pơ̭i ngi ngơ̒ ka̭ ta̒n nả ti khói kwêl hương ba̒i tlăm năm chăng kwăi wê̒l kwêl hương, chăng kỏ zaw lưw chi pơ̭i mo̭l Mươ̒ng kwêl nha̒ mo̒ i ko̒n pô̭ ản thiểng Mươ̒ng. Zoong ngi ngơ̒ ti paw bán Don khăw di̭ bất ngơ̒ ka̭ dôô̒ng ba̒w tỏn ta̒n tôi twa̒n pô̭ tliḙ̂n pă̒ng thiểng Mươ̒ng. Zảw tliḙ̂n pơ̭i ôông Bun Fon, ngwiên Fỏ tính tlướng (Fỏ Chú ti̭ch tính) tính Huố Făn i la̒ mo̭l Mươ̒ng ớ bán Don, ôông cho hăi ká bán kỏ têểnh tlêênh 90% mo̭l Mươ̒ng (xổ ko̒n la̭i la̒ kon zu mo̭l La̒w) hăi la̒ mo̭l La̒w têểnh ni kôô̒ng ớ. Tlong bán kỏ gâ̒n nhơ 100% hăi pơ̭i pô̭ thiểng Mươ̒ng ớ nha̒, cho dêênh ká dét kon kôô̒ng kon zu La̒w wê̒l la̒ zu i fái tê̒w hăi dẳi thiểng Mươ̒ng pên keḙnh thiểng fố thôông (thiểng La̒w). 

Thơ̒i zan ớ pên dôô̒ng ba̒w Mươ̒ng bán Don chuô ản tư̒, chuô hăi tư̒ wê̒l chiê̒w khu văn hwả tliê̒n thôổng kuố kôô̭ng dôô̒ng Mươ̒ng nơi ni mé ta̒n nả i ta̒ tí la̭i tư̒ dẩw ẩn thôốch tḙp kôô̒ng pơ̭i tư̒ ti̒nh kám thương mển wê̒l môô̭ch kôô̭ng dôô̒ng mo̭l Mươ̒ng lưw la̭c nơi xử mo̭l. Ta̒n nả ỉ thức zư̭ zi̒n bán xắc văn hwả zân tôô̭c tí tleẻnh fái văn hwả bán diḙ̂ dôô̒ng hwả, tleẻnh bi̭ hwa̒ tan tloong kôô̭ng dôô̒ng ta̒n kác zân tôô̭c kuố kuốc za La̒w. 

Ta̒n tôi moong kỏ tư̒ zi̭p ản ti thi̒m hiếw, nguiên kửw khu hơn, tí kỏ tú pă̒ng tlửng lỉ zái ta̒n kâw hói: ta̒n nả pớ bu̒ng Mươ̒ng no̒ kuố Viḙ̂t Nam la̭i ni? Lỉ zo ti la̭i ni? Tương lai kuố kôô̭ng dôô̒ng? la̒ mi chi tí báw tô̒n zi xán văn hwả Mươ̒ng cho kôô̭ng dôô̒ng?... Kôô̒ng pơ̭i tư̒ moong hảw ká hơn la̒ po tí zúp dôô̒ng ba̒w Mươ̒ng ớ xử mo̭l khác ka̭ no̒ i zư̭ ản chất Mươ̒ng tư̒ hơn kôô̒ng kết nổl pơ̭i nguô̒n kôốc kuố ta̒n nả.