Kôô̒ng pơ̭i zả tli̭ dôô̭c dảw, da̭i ziḙ̂n cho nê̒n Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh nối thiểng thể zởi, khảng 7 bươ̒ kwa, zi tích kháw kố hang xỏm Tla̭i pơ̭i mải khṷ la̒ng Vă̒nh, hwiḙ̂n La̭c Xơn ản xếp ha̭ng zi tích kuốc za dă̭c biḙ̂t.

I ta̒ kỏ chăng éw lâ̒n têểnh zi tích hang xỏm Tla̭i, xa̭ Tân Lâ̭p mé lâ̒n no̒ i tí la̭i cho ta̒n tôi ẩn tươ̭ng dâ̭m nét. Hang xỏm Tla̭i nă̒m tloong môô̭ch tlải tô̒l khṷ pôl moo̭c ớ môô̭ch tluổ dô̭ ză̭l khwáng 15m xo pơ̭i mă̭t tất, kướ hang hôô̭ng 8m, bớ wê̒l hưởng Dôông hơi chêếch wê̒l pên Bắc 600. Hang ăn khu paw hơn 13m, kước hang ză̭l 10m. Hang kỏ fâ̒n khải tlước kôô̒ng kwáng khươ̭ loo̒ng hang hôô̭ng pă̒ng ha̒ la̒ dêênh hi̒nh woo̒ng kung khả thôốch. Tloong hang lảng, thwảng, ắnh lảng mă̭t tlơ̒i kỏ thế tlo̭t paw khu tlô̭ tloong dẳi hang. Pớ pên wa̒i paw kắch kướ hang 5m kỏ môô̭ch khổi khṷ pôl ká chẳn ớ khươ̭, ni la̒ khổi khṷ tlé pớ tlêênh ză̭l thuổng, kỏ thế kôô̒ng pơ̭i zai dwa̭n khṷ lớ ớ khu bư̭c Dôông Nam Ả kắch ngă̒i măi khwáng 12.000 - 8.000 năm. Zi tích hang dởng ta̒n tích dô̒ ẳn kuố mo̭l kố khâi hơ, tlú iểw la̒ lwa̭i ôốc pển, ôốc khṷ. Kết kwá thôổng kêl ớ hang xỏm Tla̭i kỏ tlêênh 30 ngi̒n po̭/m3 tlâ̒m tích. Tloong tơ̒ng văn hwả kuố hang, ta̒n nha̒ kháw kố i ta̒ thi̒m ản dố môô̭ch khổ lươ̭ng tảng kế xiêng kốt kuố ta̒n lwa̒i dôô̭ng bâ̭t nhơ khí, nhỉm, tol, gẩw, ngươ̭, me̒w hâ̒ng, kủi hâ̒ng, kâl zôổng, chiết, po̒ hâ̒ng, chew chew, tê zác… 

Ta̒n kết kwá fân tích kố dôô̭ng bâ̭t cho dố, ni la̒ zi kốt kuố ta̒n lwa̒i xinh bâ̭t khôổng tloong môi tlươ̒ng tư̭ nhiên xung kweenh mo̒ kon mo̭l kố xỏm Tla̭i ti pắt ản zoong wê̒l la̒ kải ăn… Tloong zi tích hang, wa̒i ta̒n hiḙ̂n bâ̭t pă̒ng khṷ, pă̒ng xiêng, khâ̒ng, ko̒n thu ản khả tư̒ ta̒n tích kuố ta̒n po̭ nhwiḙ̂n thế. Kết kwá thôổng kê i ta̒ thi̒m dố ta̒n po̭ tlẩw, lo̭ kôô̒ng môô̭ch khổ hô̭t kảw chẳl zớ nă̒m ớ dô̭ khu pớ 0 - 80cm tloong tơ̒ng văn hwả, ni kỏ thế la̒ nhỏm zi bâ̭t thuô̭c paw ta̒n zai dwa̭n muô̭n khăw ni̒. Hang xỏm Tla̭i ản xếp ha̭ng zi tích kấp kuốc za năm 2001.

Kắch zi tích hang xỏm Tla̭i chăng xa la̒ zi tích kháw kố kuốc za mải khṷ la̒ng Vă̒nh nă̒m ớ chân khṷ Tlẳng, thuô̭c diḙ̂ fâ̭n la̒ng Vă̒nh, xa̭ Iên Fủ. Ni la̒ môô̭ch mải khṷ khả hôô̭ng pơ̭i thwảng maách, kướ hôô̭ng 30m, khu 18m, wo̒m tlâ̒n ză̭l 10m, pẳn dâ̒n wê̒l pên tloong. Mă̭t pă̒ng mải khṷ ză̭l hơn mă̭t tất xuung kweenh khwáng 5m. Ká thắi fâ̒n kỏ bết tích tơ̒ng văn hwả ản chiểw lảng tư̭ nhiên, kướ hang wê̒l hưởng Tâi Nam. Zi tlí nả nha̒ kháw kố hoo̭c mo̭l Fáp M.Colani thi̒m ản dố, khai kwâ̭t năm 1929 khăw di̭ tă̭ch thên la̒ mải khṷ la̒ng Vă̒nh. Zi tích i ta̒ ản tư̒ dwa̒n kôông tác pớ Tlung ương têểnh diḙ̂ fương wê̒l kháw xát. Tloong ta̒n dơ̭t khai kwâ̭t ớ zi tích mải khṷ la̒ng Vă̒nh i ta̒ thi̒m ản dố tơ̒ng văn hwả tă̒i 3,7m, tlú iểw ản kẩw ta̭w pă̒ng po̭ ôốc pển, ôốc tôô̒ng na̒, ôốc khṷ, tất khét pôl, môô̭ch khổ than buunh pơ̭i po̭ nhwiḙ̂n thế khác. Tloong tơ̒ng văn hwả ni̒ kỏ dởng tố hơ̭p hiḙ̂n bâ̭t khṷ, xiêng kôô̒ng môô̭ch khổ dô̒ gổm, pếp kúi, kṷm khṷ táng ản kêl kỏ ỉ thức, xiêng dôô̭ng bâ̭t pơ̭i po̭ ôốc, hiḙ̂n bâ̭t dô̒ khṷ, dô̒ gổm, kôông kṷ xiêng, khâ̒ng, zi kốt mo̭l dôô̭ng bâ̭t…Mải khṷ la̒ng Vă̒nh ản xếp ha̭ng zi tích kấp kuốc za năm 2003.

La̒ mo̭l té tha ká lêênh ớ la̒ng Vă̒nh, dôô̒ng chỉ Bu̒i Văn Tướng, Fỏ Chú ti̭ch WBNZ xa̭ Iên Fủ chiê xé: Pớ nhó tôi kôô̒ng ta̒n ô̭i pa̭n thươ̒ng hăi lêênh mải khṷ la̒ng Vă̒nh zôô̭ng. Tloong loo̒ng hang kỏ zất tư̒ po̭ ôốc cho dêênh mo̭l zân ớ ni thươ̒ng hăi hôốc la̒ hang ôốc. Khăw ni̒ hăi dẳi ản zả tli̭ kuố zi tích, mo̭l zân kwan tâm zư̭ zi̒n, báw bḙ̂ kắnh kwan, khân khươ̭ hâ̒ng ngwiên xinh têểnh măi ớ khu bư̭c hâ̒ng tư̭ nhiên i ko̒n kỏ kon khí wa̒ng khôổng.

Kôô̒ng pơ̭i ta̒n zả tli̭ zất tảng tlân tloo̭ng, 2 zi tích kháw kố hoo̭c kấp kuốc za văn hwả Hwa̒ Bi̒nh hang xỏm Tla̭i pơ̭i mải khṷ la̒ng Vă̒nh ản Fỏ Thú tưởng Chỉnh fú Lê Thă̒nh Loong kỉ Kwiết di̭nh khổ 694/QĐ-TTg, ngă̒i 18/7/2024 xếp ha̭ng zi tích kuốc za dă̭c biḙ̂t. ka̭ hăi dẳi tin 2 zi tích ản kôông nhâ̭n la̒ zi tích kuốc za dă̭c biḙ̂t, mo̭l zân nơi ni zất fẩn khới, moong hảw ta̒n zi tích ản lan hôô̭ng zả tli̭ tí tư̒ ô̭i pa̭n tloong wa̒i nước hăi dẳi têểnh, kóp fâ̒n báw tô̒n, fát hwi zi xán tlêênh diḙ̂ pa̒n.

Dôô̒ng chỉ Ngwiḙ̂n Thể Hu̒ng, Tlướng foo̒ng Văn hwả - Thôông tin hwiḙ̂n La̭c Xơn chiê xé: La̒ diḙ̂ fương kỏ 2 zi tích kháw kố hoo̭c kấp kuốc za da̭i ziḙ̂n cho nê̒n văn hwả hwa̒ Bi̒nh thơ̒i ki̒ tiê̒n xứ, kôông tác kwán lỉ, báw bḙ̂, báw tô̒n pơ̭i fát hwi zả tli̭ kuố zi tích ka̭ no̒ i ản hwiḙ̂n kwan tâm; chí da̭w, ban hă̒nh ta̒n kwi di̭nh, thă̒nh lâ̭p ban kwán lỉ zi tích pớ hwiḙ̂n têểnh kơ xớ. Zấp ni̒, wiḙ̂c báw tô̒n ngwiên tla̭ng khu zi tích ớ khu bư̭c I kuố 2 zi tích ản la̒ ngiêm; wiḙ̂c tlu̒ng tu, tôn ta̭w dủng kwi di̭nh; hwa̭t dôô̭ng khai thác, fát hwi zả tli̭ zi tích tơ̒ng pước ản tliến khai la̒. Kôông tác twiên tliê̒n wê̒l ỉ ngiḙ̂, zả tli̭ kuố zi tích têểnh ká thắi mo̭l zân ản tấi lêênh, kỏ ản dôô̒ng thwâ̭n, úng hô̭, tích kư̭c hướng ửng tham za báw bḙ̂ kắnh kwan môi tlươ̒ng zi tích; kôông tác xúc tiển zu li̭ch, thăm kwan, hoo̭c tâ̭p pơ̭i ngiên kửw khwa hoo̭c ản tlủ tloo̭ng.

Tloong thơ̒i zan têểnh, tí khai thác, fát hwi ta̒n zả tli̭ kuố 2 zi tích kấp kuốc za dă̭c biḙ̂t, hwiḙ̂n tiếp tṷc la̒ ngiêm kôông tác kwán lỉ, báw bḙ̂ zi tích thew Lwâ̭t Zi xán văn hwả; chí da̭w ta̒n kơ kwan chwiên môn tlí páw 2 xa̭ Tân Lâ̭p, Iên Fủ thă̒nh lâ̭p, kiḙ̂n twa̒n Ban kwán lỉ khu zi tích; xâi zư̭ng tlỉnh xắch tí dôô̭ng biên, khwiển khích, ta̭w diê̒w kiḙ̂n cho nhân zân, ta̒n zwănh ngiḙ̂p tham za paw hwa̭t dôô̭ng báw bḙ̂ zi tích, gẳn pơ̭i fát tliến zu li̭ch. Bố xung diê̒w tlính kwi hwă̭ch nôông thôn mởi ớ 2 xa̭, za̒ xwát kể hwă̭ch, kwi hwă̭ch xứ zṷng tất thơ̒i ki̒ 2021 - 2030 tí tliến khai la̒ kwi hwă̭ch tli tiết ta̒n ha̭ng mṷc kôông tli̒nh fṷ tlơ̭ ớ khu bư̭c II kuố 2 zi tích nhă̒m khai thác, fát tliến zu li̭ch; kwi hwă̭ch bớ mởi hḙ̂ thôổng ta̭ng khả zaw thôông ti la̭i, kết nổl khả ti la̭i tlṷc tlỉnh pơ̭i 2 zi tích, ta̒n diếm thương ma̭i zu li̭ch, khu zu li̭ch khác tlêênh diḙ̂ pa̒n hwiḙ̂n.

Pên keḙnh di̭, tăng kươ̒ng kôông tác kwáng bả, xúc tiển dâ̒w tư zu li̭ch; nơng kaw chất lươ̭ng zi̭ch bṷ ta̒n xán fấm văn hwả, ha̒ng hwả nôông xán OCOP, tơ̒ng pước kơ bán dáp ửng ản nhu kâ̒w thṷ hướng ta̒n zả tli̭ văn hwả kuố nhân zân tlêênh diḙ̂ pa̒n. Kôô̒ng pơ̭i tham mưw dê̒ xwất thew thấm kwiê̒n fân kấp wê̒l kwán lỉ, dâ̒w tư tôn ta̭w dổi pơ̭i 2 zi tích, fẩn dẩw tí tlớ thă̒nh môô̭ch diḙ̂ tlí tloong bán dô̒ zu li̭ch kuố tính, kuố kuốc za pơ̭i khu bư̭c tloong li̭nh bư̭c tham kwan, ngiên kửw kuố zu kheéch tloong pơ̭i wa̒i nước, kóp fâ̒n gát tliến kinh tể - xa̭ hô̭i ớ diḙ̂ fương.