Kông ku̠ kuố mo̠l tiê̒n xứ Văn Wả Wa̒ BI̒nh.

Kác zi tích Văn wả Wa̒ Bi̒nh thươ̒ng ớ thew tư̒ng ku̠m tloong kác thung lu̠ng he̠p, mổi ku̠m kỏ bớ 5 – 7 zi tích va̒ kỏ ziê̠n tích khwáng bớ 50 – 150 m2, dô̠ kaw tlung bi̒nh xo mân mă̠t na̒ bớ 10 – 20 m nhơ wiê̠n Tân La̠c kỏ kác ku̠m: Hang Muổi, mải dả (la̒l khu̠ ngiêng tlớ tha nhơ mải nhà) Triê̒ng Xển I (Chiê̒ng Khển), Triê̒ng Xển II, hang Triê̒ng Xển II; wiê̠n Lương Xơn kỏ ku̠m hang Tă̒m (Thă̒m), hang Rô̒ng, Hang Trâw (Tlu), hang Chố; wiê̠n La̠c Xơn kỏ ku̠m: hang xỏm Tra̠i (mươ̒ng Tla̠i), mải dả (la̒l khu̠ We̒nh), hang Zủng...

Kác zi vâ̠t chỉnh kuố Văn wả Wa̒ Bi̒nh ta̠i tính Wa̒ Bi̒nh la̒ kác zupng ku̠ bă̒ng khu̠ kuô̠i, khu̠ kon, ản kó, vản tương dổi thô xơ mô̠ch vảl hwa̠c chí vâ̒n lai. Dểnh thơ̒i ki̒ kuổi kuố Văn wả Wa̒ Bi̒nh, các hiê̠n vâ̠t kuố Văn wả Wa̒ Bi̒nh, kác hiê̠n vâ̠t da̒ zu̒ng dêểnh kỉ thwâ̠t ma̒i: ma̒i lai, ma̒i mô̠ch mă̠t, ma̒i twa̒n thân.

Dă̠c diếm rê̠ nhâ̠n thẩi, mắt tha liê̒n kuố kác zi tích Văn wả Wa̒ Bi̒nh la̒ vết tích khâ̠m bo ốc hỏl tloong hang. Ni la̒ dô̒ ăn chú iểw kuố mo̠l tiê̒n xứ Wa̒ Bi̒nh. Bo ốc mân kác dổ vết vâ̠t chất khác ta̠w rêênh thơ̒ng văn wả tloong hang. Twi̒ thuô̠c baw thơ̒i zan mo̠l ớ ma̒ thơ̒ng văn wả dă̒i hel khác kha̒. Thơ̒ng văn wả dă̒i bớ 0,3 m – 4 m. Tiêw biếw kỏ zi tích hang xỏm Tra̠i ớ wiê̠n La̠c Xơn kỏ thơ̒ng văn wả dă̒i dêểnh khân 4 m.

Tloong xổ kác zi tích Văn wả Wa̒ Bi̒nh ta̠i tính Wa̒ Bi̒nh, hang xỏm Tra̠i (mươ̒ng Tla̠i) ản dẻnh zả la̒ zi tích kwan tloo̠ng bơ̠c nhất, ó chí tloong tính Wa̒ Bi̒nh mal ko̒n dổi mân ká Viê̠t Nam va̒ Dông Nam ả. Kwa 8 bâ̠n diê̒w tla, thảm xát va̒ khai kwâ̠t da̒ vát hiê̠n khổi tư liê̠w khôống lô̒, bao gô̒m các bo nhwiển thế, xương thăng moong rư̒ng, xương mo̠l, gổm, dă̠c biê̠t la̒ zi vâ̠t bă̒ng khu̠ lêênh dêểnh ha̒ng ngi̒n hiê̠n vâ̠t. Xư̠ kân dổi wơ̒l hi̒nh thải, xư̠ kỏ mă̠t kết hơ̠p kác hi̒nh thức kỉ thwâ̠t chể tác kông ku̠ tinh xáw la̒ cho nhê̒w ho̠c zá tloong mân wa̒i nước ngă̒i ka̠ng kwan tâm dêểnh hang Tra̠i, da̒ deẻnh zả xưw tâ̠p khu̠ ớ ni la̒ tiêw biếw cho Văn wả Wa̒ Bi̒nh ớ Viê̠t Nam mân Dông Nam ả

Bớ năm 1991 wơ̒l tlước ká tính Wa̒ Bi̒nh chí kỏ mô̠ch zi tích kháw kố Văn wả Wa̒ Bi̒nh ản xếp ha̠ng kấp kuốc za dỏ la̒ zi tích dô̠ng Tiên, xa̠ Phủ Lảw, wiê̠n La̠c Thwí zo Báw ta̒ng Ha̒ Xơn Bi̒nh lâ̠p hô̒ xơ xếp ha̠ng năm 1989

Khâw khi tái lâ̠p tính Wa̒ Bi̒nh năm 1995, Báw ta̒ng tính Wa̒ Bi̒nh da̒ tiển ha̒nh tôống kiếm kê zi tích tloong to̒n tính. Tloong kwả chi̒nh kiếm kê da̒ vát hiê̠n thẩi xư̠ thăi dối tloong xổ lươ̠ng kác diê̠ diếm Văn wả Wa̒ Bi̒nh. Mô̠ch xổ diếm zi tích da̒ vất, ó thi̒m thẩi, mô̠ch xổ diếm zi tích nă̒m tloong dất kuốc vo̒ng. Thêm mô̠ch xổ zi tích mởi vát hiện. Chi dêểnh chi̒ ni̒ tôống xổ diểm zi tích Văn wả Wa̒ Bi̒nh la̒ 76. Tloong dỏ, xổ zi tích da̒ vất, ó thi̒m thẩi 20 diê̠ diếm; xổ zi tích nă̒m tloong vu̒ng dất kuốc vo̒ng zo kwân dô̠i kwán lỉ 21 diê̠ diếm; ; xổ zi tích koln dớ báw tô̒n va̒ vát wi tác zu̠ng 35 diê̠ diếm; xổ zi tích ản xếp ha̠ng cấp kuốc za 10 diê̠ diếm (chươ kỏ zi tích xếp ha̠ng kấp tính)

Nỏi wơ̒l xổ kác diếm zi tích Văn wả Wa̒ Bi̒nh bi̠ vất kỏ thế zo vô ti̒nh mo̠l zân kái ta̠w la̒ nha̒, la̒ kác kông chi̒nh xâi zư̠ng, la̒ wâ̒n kanh tác wă̠c mô̠ch xổ zi tích bi̠ vất thên (khi̒ hơ hôốc thên khác, chi̒ ni̒ diê̒w tla mo̠l zân ó ngăi chứ thên rỉ nươ̠)

Zo nguô̒n vổn kuố chương chi̒nh mu̠c tiêw kuốc za wơ̒l văn wả ko̒n ha̠n he̠p, cho dêểnh zơ̒ ni̒ mới kỏ 8/10 zi tích ản xếp ha̠ng kấp kuốc za ản tu bố, tôn ta̠w. Kác ha̠ng mu̠c tu bố tôn ta̠w mới chí la̒ xâi tươ̒ng ra̒w báw vê̠, zư̠ng báng chí zẩn zi tích. Chí kỏ hang xỏm Tra̠i (mươ̒ng Tla̠i), xa̠ Tân Lâ̠p, wiê̠n La̠c Xơn ản dâ̒w tư tương dổi khwa ho̠c chwiên xâw nhơ: Zư̠ng biê zởi thiê̠w wơ̒l zi tích, la̒ bơ̠c lêênh thuổng zi tích, tải ta̠w kánh xinh wa̠t kuố mo̠l tiê̒n xứ tloong hang, zư̠ng la̠i bếp kổ nhẩm, khai kwâ̠t la̒ xwất lô̠ thơ̒ng văn wả tloong hang, zư̠ ngwiên mă̠t bă̒ng xinh wa̠t kỏ thơ̒ng văn wả tlêênh mă̠t hang, la̒ ha̒ng ra̒w bên wa̒i báw vê̠ hang. Ni ku̒ng la̒ diê̠ diếm thu hút nhê̒w nhất kác nha̒ khwa ho̠c tloong va̒ wa̒i nước ku̒ng khéch zu li̠ch dêểnh ngiên kửw, tham kwan.

Ỉ ngiê̠ va̒ tâ̒m kwan tloo̠ng kuố xư̠ xwất hiê̠n nê̒n Văn wả Wa̒ Bi̒nh ta̠i tính Wa̒ Bi̒nh ó chí la̒ minhg chửng khắng di̠nh tính Wa̒ Bi̒nh la̒ mô̠ch tloong những dươ̠c dé tha kon mo̠l. Văn wả Wa̒ Bi̒nh ta̠i tính Wa̒ Bi̒nh kung kấp cho kác nha̒ kháw kố, kác nha̒ khwa ho̠c, kác nha̒ nhân chúng ho̠c... tloong nước va̒ kuốc tể nhửng kử liê̠w khwa ho̠c wơ̒l kwả chi̒nh chiến wả bớ mo̠l vươ̠n, ma ươi tiê̒n xứ tiển lêênh mo̠l hiê̠n da̠i, wơ̒l vương thức kiểm khôổng va̒ kanh tác, wơ̒l tố chức xa̠ hô̠i kuố mo̠l tiê̒n xứ. Chính vi̒ thiể, kác zi tích Văn wả Wa̒ Bi̒nh ta̠i tính Wa̒ Bi̒nh la̒ ta̒i xán vô ku̒ng kwỉ zả, doỏng kóp cho nê̒n khwa ho̠c nước ha mân nê̒n khwa ho̠c thể zởi.