Lḙ̂ hô̭i Khai ha̭ zân tôô̭c Mươ̒ng tính Hwa̒ Bi̒nh ản tố tlức kóp fâ̒n kwáng bả nét thôốch tḙp văn hwả Mươ̒ng têểnh zu kheéch.

Ta̒n mo̭l lưw zư̭ hô̒n Mươ̒ng

Tlơ̒i Kim Bôi xe leḙnh tloong la̒n tlúc pân khởm, thiểng chiêng Mươ̒ng wang lêênh pớ môô̭ch goóc nhó kuố khu zân kư Bo, thi̭ tlẩn Bo. Pên hiên nha̒, mḙ̂ Dinh Thi̭ Kiê̒w Zung nhḙl tlính la̭i tư thể cho nhỏm dét, tơ̒ng dôô̭ng tác nhi̭p nha̒ng thew diḙ̂w hát Mươ̒ng. Khânh 20 năm kwa, lớp hoo̭c chăng bất tiê̒n fỉ kuố mḙ̂ tlớ thă̒nh miểng lưw zư̭ ta̒n thănh âm kô̭i nguô̒n, khơi zâ̭l tloong loo̒ng thể hḙ̂ tlé niê̒m tư̭ ha̒w wê̒l zân tôô̭c mêê̒nh. Mḙ̂ Zung chiê xé: "Tôi té tha pơ̭i ká lêênh ớ xử Mươ̒ng, ươ ta̒n nét thôốch văn hwả tliê̒n thôổng, tôi bớ lớp chwiê̒n dă̭i tí zi̒n zư̭ bán xắc kôô̒ng nhân lêênh ti̒nh iêw kwêl hương kuố ta̒n thôn kon”. Pớ năm 2004 têểnh măi, hơn 500 ủn pớ 8 – 15 thuố i ta̒ kwa lớp kuố mḙ̂. Tư̒ ủn tlớ thă̒nh ha̭t nhân văn hwả, tiếp tṷc zi̒n zư̭ pơ̭i lan hôô̭ng ti̒nh iêw pơ̭i hát zân ka, zân bṷ Mươ̒ng.

I tlung niê̒m dam mê thẳn pơ̭i văn hwả zân tôô̭c, pớ năm 2012, Ngḙ̂ nhân Ưw tủ ko̒n éw thuối Ngwiḙ̂n Mă̭nh Twẩn, khu Vôi, thi̭ tlẩn Pa Ha̒ng Dô̒i (La̭c Thwí) pắt tâ̒w xưw tâ̒m ta̒n bâ̭t zṷng thú kôông tliê̒n thôổng kuố mo̭l Mươ̒ng. Eenh Twẩn pô̭ meḙnh: "Tôi hảw lưw zư̭ ta̒n kỉ ức, chăng tí zả tli̭ kuố ôông cha bi̭ mai môô̭ch thew thơ̒i zan. Pớ ta̒n bâ̭t zṷng pă̒ng mâl, luô̒ng, dô̒ xee̒nh xử, têểnh ta̒n kải chiêng tôô̒ng kố, mơ̭i mỏn dô̒ tê̒w zoong tloong mêê̒nh hơi thớ kuố tố tiên” Chăng tlâ̒ng la̭i ớ xưw tâ̒m, eenh ko̒n fṷc zư̭ng nha̒ khaa̒nh zân tôô̭c Mươ̒ng, môô̭ch khôông zan khôổng dâ̭m da̒ bán xắc, zúp thể hḙ̂ khăw hăi dẳi pơ̭i kám nhâ̭n khu hơn wê̒l tơ̒i khôổng tinh thâ̒n kuố mo̭l Mươ̒ng.

Kôô̒ng pơ̭i i chăng thế chăng pô̭ têểnh ôông Bu̒i Thănh Bi̒nh, Zảm dôốc Báw ta̒ng Zi xán văn hwả Mươ̒ng ớ thă̒nh fổ Hwa̒ Bi̒nh – môô̭ch mo̭l ká tơ̒i gẳn pỏ pơ̭i văn hwả Mươ̒ng. Ôông Bi̒nh chiê xé: "Văn hwả Mươ̒ng la̒ mẳw nhúc kuố tơ̒i tôi”. Niê̒m dam mê kuố ôông ản hun túc kwa năm khảng, tơ̒ng kố bâ̭t xưw tâ̒m, tơ̒ng chwiển ti ngiên kửw văn hwả. Tlỉnh ôông i ta̒ kóp fâ̒n zoong báw ta̒ng tlớ thă̒nh pu̒ng têểnh hấp zâ̭n, zúp tư̒ mo̭l hăi dẳi hơn wê̒l nét thôốch văn hwả kuố zân tôô̭c Mươ̒ng.

Kho ta̒ng dô̒ xô̭ zi xán văn hwả zân tôô̭c Mươ̒ng

Chăng tlí tluổ tơ̒ng mo̭l mo̒ ko̒n kỏ ká kôô̭ng dôô̒ng mo̭l Mươ̒ng tơ̒ng ngă̒i zi̒n zư̭ zả tli̭ văn hwả tí la̭i. ta̒n zi tích kwan tloo̭ng nhơ khu mô̭ kố Dôổng Thêếch (Kim Bôi), Dôổng Băi (Tân La̭c), hăi Tô̒l Thung (La̭c Xơn) i ta̒ ản khai kwâ̭t, báw bḙ̂ tú tể. Zấp ni̒, hơn 221 zi tích van hwả kuố mo̭l Mươ̒ng i ta̒ ản kiếm kê, tloong di̭ kỏ 43 zi tích kấp tính kôô̒ng 4 zi tích kấp kuốc za ản xếp ha̭ng, báw bḙ̂ ngiêm.

Pên keḙnh di̭, văn hwả nha̒ khaa̒nh – biếw tươ̭ng kuố mo̭l Mươ̒ng i ản báw tô̒n thew kắch tluổ. Ta̒n ngôl nha̒ khaa̒nh chăng tlí la̒ pu̒ng khôổng, mo̒ ko̒n tlớ thă̒nh pu̒ng nhẩn tloong mô hi̒nh zu li̭ch kôô̭ng dôô̒ng. Zu kheéch têểnh ni kôô̒ng thew ngỏ kải thôốch kiển tlúc ko̒n ản tlái ngiḙ̂m tơ̒i khôổng xinh hwa̭t tliê̒n thôổng kuố mo̭l Mươ̒ng.

Pô̭ têểnh văn hwả Mươ̒ng chăng thế chăng pô̭ têểnh bô̭ tlang fṷc tliê̒n thôổng kôô̒ng pơ̭i ta̒n văn hwả tinh tể, mă̒w xắc ha̒i hwa̒. Tí báw tô̒n zả tli̭ ni̒, WBNZ tính Hwa̒ Bi̒nh i ta̒ fát dôô̭ng foong tla̒w khwiển khích kản bô̭, hoo̭c xinh mă̭c tlang fṷc tliê̒n thôổng éw nhất môô̭ch lâ̒n mo̒ twâ̒n. Ni la̒ wiḙ̂ tí fṷc la̭i pơ̭i i la̒ kắch tí bán xắc văn hwả ản lan hôô̭ng hơn.

Tloong kho ta̒ng Zi xán văn hwả vâ̭t thế kuố mo̭l Mươ̒ng, chiêng chăng tlí la̒ nha̭c kṷ mo̒ ko̒n la̒ linh hô̒n kuố zân tôô̭c. Thiểng Chiêng ti kôô̒ng pơ̭i ta̒n wiḙ̂ tloo̭ng da̭i kuố tơ̒i mo̭l pớ ka̭ té tha têểnh ka̭ kha̒ chít ti. Hwa̒ Bi̒nh zấp ni̒ lưw zư̭ khânh 10.000 kải chiêng kố, môô̭ch kon khổ tảng tư̭ ha̒w, minh tlửng cho pê̒n bí kuố văn hwả Mươ̒ng kwa tư̒ thể hḙ̂. Năm 2011 pơ̭i 2016, tính Hwa̒ Bi̒nh tố tlức Lḙ̂ hô̭i Chiêng Mươ̒ng kôô̒ng ma̒n tli̒nh tẩw Chiêng ká nhất Viḙ̂t Nam, ản gi nhâ̭n paw khắch kí lṷc Viḙ̂t Nam. tảng kế la̒, năm 2016, ngḙ̂ thwâ̭t Chiêng Mươ̒ng ản kôông nhâ̭n la̒ zi xán văn hwả fi bâ̭t thế kấp kuốc za, teẻnh dẩw pước tiển kwan tloo̭ng tloong hă̒nh tli̒nh báw tô̒n. Chăng tlí kỏ Chiêng, tlôổng tôô̒ng i la̒ môô̭ch zi xán kwan tloo̭ng kuố mo̭l Mươ̒ng. Ta̒n kải tlôổng lwa̭i II Heger, dă̭c tlưng kuố mo̭l Mươ̒ng i ko̒n ản lưw zư̭ tú tể ớ Báw ta̒ng tính, nhơ môô̭ch nhân tlửng kuố li̭ch xứ pơ̭i văn hwả lô tơ̒i.

Chăng tlí tlâ̒ng la̭i ớ bâ̭t thế, ta̒n zả tli̭ fi bâ̭t thế nhơ lḙ̂ hô̭i, văn ngḙ̂ zân zan ản kwan tâm la̒ la̭i. Tính i ta̒ la̒ kiếm kê dổi pơ̭i zi xán văn hwả fi bâ̭t thế kuố 5 zân tôô̭c thiếw khổ tloong tính. Kết kwá kiếm kê ản 267 zi xán văn hwả fi bâ̭t thế kuố zân tôô̭c Mươ̒ng, gô̒m: 1 zi xán thiểng pô̭ chư̭ biết, 33 zi xán ngư̭ văn, 29 zi xán ngḙ̂ thwâ̭t tli̒nh ziḙ̂n zân zan, 23 zi xán wê̒l tâ̭p kwản xa̭ hô̭i, 35 lḙ̂ hô̭i tliê̒n thôổng, 4 ngê̒ thú kôông, 142 zi xán wê̒l tli thức zân zan. Kăn kử kết kwá kiếm kê i ta̒ lâ̭p hô̒ xơ kwa hoo̭c 4 zi xán văn hwả fi bâ̭t thế kuốc mo̭l Mươ̒ng Hwa̒ Bi̒nh zoong paw zănh mṷc zi xán văn hwả fi bâ̭t thế kuốc za.

Pên keḙnh di̭, tloong văn ngḙ̂ zân zan tliê̒n thôổng kuố mo̭l Mươ̒ng, zân ka, zân bṷ, zân nha̭c la̒ kho ta̒ng dô̒ xô̭ pơ̭i kwỉ pẳw, la̒ thă̒nh fâ̒n chăng thế thiểw, kóp fâ̒n kwan tloo̭ng la̒ dêênh bán xắc văn hwả dôô̭c dảw kuố zân tôô̭c Mươ̒ng Hwa̒ Bi̒nh. Kôô̒ng pơ̭i di̭, tính tlỉnh thức kôông nhâ̭n Bô̭ chư̭ Mươ̒ng paw năm 2016, la̒ diê̒w kiḙ̂n tí thiểng Mươ̒ng ản lưw zư̭ pơ̭i fát tliến. Ta̒n ba̒i thuốc zân zan, li̭ch Doi kuố mo̭l Mươ̒ng ản báw tô̒n pơ̭i fát hwi, tlớ thă̒nh niê̒m tư̭ ha̒w kuố kôô̭ng dôô̒ng.

Pô̭ têểnh văn hwả Mươ̒ng chăng thế tá kwa ta̒n mỏn ăn oỏng. Thew thôổng kê, mo̭l Mươ̒ng kỏ têểnh 69 mỏn ăn, dô̒ oỏng ản chể biển pớ ta̒n ngwiên liḙ̂w lôông khă̭n, chăn nuôi pơ̭i lḙ̂ pớ wa̒i thiên nhiên. Tloong xinh hwa̭t ăn oỏng kuố mo̭l Mươ̒ng kỏ tư̒ mỏn ăn, oỏng ngoo̭ch hơm, dôô̭c dảw ko̒n zư̭ ản la̭i cho têểnh ngă̒i măi, tlớ thă̒nh "biếw tươ̭ng” kuố mo̭l Mươ̒ng cho dố tloong kâw tṷc ngư̭ "Kơm tô̒, nha̒ gác, dác kwa̭c, kủi thui…”. Ta̒n mỏn ăn, ha̭w toỏng chăng tlí la̒ dô̒ ăn oỏng mo̒ ko̒n la̒ biếw tươ̭ng kuố gẳn kết kôô̭ng dôô̒ng.

Khươ̭ zoo̒ng chắi hiḙ̂n da̭i, văn hwả Mươ̒ng i ko̒n tlươ̒ng tô̒n nhơ̒ ta̒n kon mo̭l miḙ̂t ma̒i zi̒n zư̭, ta̒n lớp hoo̭c zân ka nhó, ta̒n nha̒ xưw tâ̒m, ta̒n lḙ̂ hô̭i pui nhô̭n thiểng chiêng, tlôổng. Wiḙ̂c di̭ chăng tlí la̒ báw tô̒n mo̒ ko̒n la̒ hă̒nh tli̒nh kết nổl, zoong văn hwả Mươ̒ng pớ tliê̒n thôổng pước paw hiḙ̂n da̭i, ngă̒i ka̒ng khu hôô̭ng.