Báw ta̒ng tính fổi hơ̭p pơ̭i Tluung tâm Ngiên kửw tiê̒n xứ Dôông Nam Ả ta̒w thảm xát ta̭i hang xỏm Tla̭i, xa̭ Tân Lâ̭p (La̭c Xơn) năm 2022. 

Ta̒i liḙ̂w kác kuô̭c khai kwâ̭t kác zi chí thuô̭c VHHB kuố Viḙ̂n Kháw kố, Báw ta̒ng Li̭ch Xứ Viḙ̂t Nam, Dwa̒n Diḙ̂ chất 203, Báw ta̒ng Nhân hoo̭c…. ngiên kửw wê̒l VHHB ta̭I tính Hwa̒ Bi̒nh, Hwa̒ Bi̒nh nhâ̭n ản zất ít ta̒i liḙ̂w. 

Thâ̭p niên 90 kuố thế kí XX, kác kuô̭c ngiên kửw wê̒l VHHB tlêênh diḙ̂ ba̒n tính zất ha̭n chể. Ngwiên nhân khắch kwan zoong la̭i la̒ zo xư̭ xṷp dố kuố hḙ̂ thôổng xa̭ hô̭i chú ngiḙ̂ Liên Xo kô kác nước Dôông Âw ta̒ ắnh hướng zất tư̒ têểnh khwa hoo̭c kháw kố kuố kác nước xa̭ hô̭i chú ngiḙ̂, tloong di̭ kỏ Viḙ̂t Nam kôô̒ng pơ̭i fáp lwâ̭t ko̒n kỏ tư̒ ha̭n chể; chú kwan la̒ tli̒nh dô̭ kản bô̭ la̒ kôông tác kháw kố hoo̭c ớ nước mêê̒nh pô̭ chuung chuô thew lâ̭p pơ̭i xu thể, tiếp biển mởi kuố khwa hoo̭c. Di̭ la̒ ngwiên nhân thiểw wắng kác kuô̭c khai kwâ̭t, thảm xát, ngiên kửw wê̒l VHHB kuố kác nha̒ kháw kố. 

Tloong năm 1997, kỏ môô̭ch xư̭ kiḙ̂n dă̭c biḙ̂t kuố kháw kố nước ha xắi tha ta̭i hwa̒ Bi̒nh, môô̭ch ngươ̒i zân ta̭i za̭ Kaw Răm kṷ, zấp ni̒ la̒ za̭ Kaw Xơn (Lương Xơn) bô ti̒nh fát hiḙ̂n môô̭ch hô̭p xo̭ kuố dươ̒i ươi ta̒ hwả thă̭ch. Khăw di̭, Báw ta̒ng tính fổi hơ̭p Viḙ̂n Kháw Kố hoo̭c Viḙ̂t Nam tiển hă̒nh diê̒w tla thi̒m kiểm ta̒n thử ko̒n la̭i kuố zi kốt dươ̒i ươi. Dwa̒n fát hiḙ̂n 2 zi kốt dươ̒i ươi mḙ̂ pơ̭i kon khả hwa̒n chính. Ni la̒ môô̭ch fát hiḙ̂n kỏ zả tli̭ dă̭c biḙ̂t la̒ thăi dối nhâ̭n thức kuố khwa hoo̭c thể zởi wê̒l kwả tli̒nh tô̒n ta̭i, twiḙ̂t chúng kuố lwa̒i dươ̒i ươi ớ Dôông Nam Ả lṷc diḙ̂. Fát hiḙ̂n ni̒ ản tư̒ nha̒ khwa hoo̭c tlêênh thể zởi tí ỉ, ngiên kửw, ni kṷng la̒ môô̭ch kơ hô̭i tốt cho kháw kố hoo̭c tloong nước kôô̒ng tính Hwa̒ Bi̒nh kết hơ̭p ngiên kửw wê̒l VHHB taang ko̒n tư̒ meénh gép thiểw chuô thi̒m dố lơ̒i zái.

Khăw fát hiḙ̂n 2 bô̭ zi kốt dươ̒i ươi, kác nha̒ kháw kố hoo̭c Viḙ̂t Nam tố chức tư̒ kuô̭c hô̭i tháw, hô̭i ngi̭ khwa hoo̭c tâ̒m kuốc za, khu bư̭c pơ̭i thể zởi. Tư̒ nha̒ khwa hoo̭c nêw ỉ kiển kâ̒n kỏ kuô̭c diê̒w tla kwi mô hơn xuung kweenh khu bư̭c fát hiḙ̂n tha 2 xác kả thế dươ̒i ươi.

Tloong năm 1998, Báw ta̒ng tính fổi hơ̭p Viḙ̂n Kháw kố hoo̭c Viḙ̂t Nam kôô̒ng pơ̭i kác chwiên za kuốc tể: Nhâ̭t Bán, Ha̒n Kuốc, Úc…tiển hă̒nh hal kuô̭c kháw xát khu bư̭c xa̭ Kaw Răm kṷ. Dwa̒n tiển hă̒nh ta̒w thảm xát hang Chố, thu ản ha̒ng ngi̒n hiḙ̂n bâ̭t khṷ thuô̭c nê̒n VHHB pơ̭i kác zai dwa̭n văn hwả thơ̒i tlước, khăw kuố nê̒n văn hwả ni̒. Kết kwá ngiên kửw cho dố, hang Chố la̒ zi tích kháw kố hoo̭c kỏ zả tli̭ kaw tloong kôông tác ngiên kửw, kác hiḙ̂n bâ̭t khṷ kỏ tâ̒i tú dă̭c tlưng kuố VHHB, buu̒ng Kaw Răm la̒ buu̒ng tất kố kỏ môi tlươ̒ng xinh thải zấ fu̒ hơ̭p cho mo̭l ngwiên thwí kắch ni ha̒ng ba̭n năm tô̒n ta̭i thơ̒i zan khả za̒i.

Nhửng năm tiếp thew, Viḙ̂n Kháw kố hoo̭c Viḙ̂t Nam kỏ thâm ba̒i lâ̒n lêênh ngiên kửw wê̒l VHHB, thươ̒ng la̒ fổi hơ̭p pơ̭i kác chwiên za nước wa̒i ta̒w thảm xát môô̭ch xổ diḙ̂ diếm hang dươ̒i ươi, hang Muổi, hang Ma – thi̭ tlẩn Ma̭n Dức (Tân La̭c), hang Chố, hang Xỏm Tla̭i tí lḙ̂ mâ̭w la̒ chú iểw, chăng kỏ kuô̭c khai kwâ̭t kwi mô no̒, pớ năm 2005 têểnh măi hâ̒w nhơ wắng poỏng kác nha̒ kháw kố têểnh pơ̭i Hwa̒ Bi̒nh.

Nhửng nô̭ lư̭c kuố tính ngiên kửw Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh

Nhửng năm dâ̒w thế kí XXI, wiḙ̂c ngiên kửw VHHB ớ tính chú iểw la̒ xư̭ fổi hơ̭p. bới viḙ̂c ngiên kửw kháw kố hoo̭c VHHB zất fức ta̭p, to̒i hói mo̭l ngiên kửw kháw kố hoo̭c fái ản da̒w ta̭w ba̒i bán, kỏ kinh ngiḙ̂m ko̭ xát thư̭c tể, kỏ kiển thức khwa hoo̭c khu, rôô̭ng…kác iêw kâ̒w tlêênh, kản bô̭ báw ta̒ng tính miê̒n nủi nhơ Hwa̒ Bi̒nh zất khỏ.

Năm 2004, kô̒ng pơ̭i Tlung tâm Ngiên kửw tiê̒n xứ Dôông Nam Ả, Báw ta̒ng tính kỏ kuô̭c kháw xát, diê̒n za̭ khả khu ớ khu bư̭c xa̭ Dủ Xảng (Kim Bôi). Ta̒w thảm xát mải dả Dủ Xảng, zi bâ̭t fát hiḙ̂n zất tư̒, dă̭c biḙ̂t ko̒n fát hiḙ̂n môô̭ch mô̭ tảng khả hwa̒n chính, kuô̭c diê̒w tla thu ản khả tư̒ kác hiḙ̂n bâ̭t khṷ thuô̭c zai dwa̭n VHHB foong fủ, da za̭ng, diê̒n za̭ rôô̭ng tha khu bư̭c xuung kweenh mải dả Dủ Xảng, dwa̒n ko̒n fát hiḙ̂n kác ngôi mô̭ thơ̒i Lỉ, Tlâ̒n

Năm 2008, Báw ta̒ng tính tiếp tṷc fổi hơ̭p Tluung tâm Ngiên kửw tiê̒n xứ Dôông Nam Ả hơ̭p tác tu bố tôn ta̭w zi tích hang xỏm Tla̭i, xa̭ Tân Lâ̭p (La̭c Xơn) la̒ xwất lô̭ tâ̒ng văn hwả lêênh têểnh 6 - 7 m, vởi bô ba̒n nhwiḙ̂n thế (ôốc khṷ, ôốc za̒i, (ôốc chố), xiêng dôô̭ng bâ̭t nhó, xiêng, thăng dôô̭ng bâ̭t ká kôô̒ng ha̒ng ba̭n biên khṷ kuô̭i kỏ hwă̭c chuô kỏ bất xứ zṷng pớ kôông kṷ thô xơ têểnh kôông kṷ ma̒i twa̒n thân). Dă̭c biḙ̂t nhất tloong dơ̭t bḙ̂ xinh, tu bố zi tích lâ̒n ni̒ la̒ xwất lô̭ ta̭ng khả ti kố kuố mo̭l ngwiên thwí in hă̒n bết mo̒n tlêênh tơ̒ng biên khṷ fiể tlước kướ hang. Niên da̭i zẩw bết lêênh têểnh 22.000 năm kắch ngă̒i năi, la̒ thăi dối nhâ̭n thức wê̒l niên da̭i VHHB tlêênh tất Hwa̒ Bi̒nh chú iểw nă̒m ớ zai dwa̭n tlêênh chơ̒ 10.000 năm kắch ngă̒i năi.

Năm 2009, lâ̒n dâ̒w tiên Báw ta̒ng tính chú dôô̭ng ta̒w thảm xát kháw kố hoo̭c pơ̭i bớ rôô̭ng diê̒w tla kháw xát ta̭i khu bư̭c tlải khṷ Khânh, xa̭ Văn Xơn (La̭c Xơn). Kết kwá diê̒n za̭ ta̒w thảm xát thu ản ha̒ng tlăm hiḙ̂n bâ̭t kỏ zẩw bết xứ zṷng kuố mo̭l ngwiên thwí kắch ni ha̒ng ba̭n năm.

Năm 2013, tí kỏ thêm tư liḙ̂w thiết lâ̭p hô̒ xơ zi tích kwâ̒n thế zi tích li̭ch xứ văn hwả Dê̒n Niḙ̂m, xa̭ Fủ Thă̒nh (La̭c Thwí), Báw ta̒ng tính ta̒ tiển hă̒nh ta̒w thảm xát hang khṷ Niḙ̂m, diḙ̂ diếm nă̒m tloong kwâ̒n thế zi tích. Kết kwá thảm xát ta̒ thi̒m dố ha̒ng tlăm hiḙ̂n bâ̭t kác lwa̭i.

Tí chwấn bi̭ cho kí niḙ̂m 90 năm (1932 – 2022) ngă̒i nha̒ kháw kố hoo̭c mo̭l Fáp M.Colani khai xinh tha nê̒n VHHB. Năm 2022, môô̭ch lâ̒n nươ Báw ta̒ng tính fổi hơ̭p pơ̭i Tluung tâm Ngiên kửw tiê̒n xứ Dôông Nam Ả tiển hă̒nh kác ngiên kửw wê̒l VHHB. Tloong khuôn khố chương tli̒nh hơ̭p tác kuố hal dơn bi̭ kỏ thảm xát tư̒ diḙ̂ diếm thuô̭c hwiḙ̂n La̭c Xơn, ta̒w thảm xát 2 diḙ̂ diếm hang xỏm Tla̭i, mải dả la̒ng Vă̒nh. Kác kết kwá ngiên kửw chuô ản kôông bổ, xoong chắc chẳn xḙ kỏ kác fát hiḙ̂n mởi dă̭c biḙ̂t kwan tloo̭ng wê̒l văn hwả, tâm linh kuố mo̭l ngwiên thwí kắch ta̒n ha ngă̒i năi ká ba̭n năm.

Pớ ngă̒i tải lâ̭p tính têểnh măi, kơ kwan chwiên môn kuố tính zất nô̭ lư̭c tloong ngiên kửw wê̒l nê̒n văn hwả kháw kố hoo̭c dă̭c biḙ̂t ni̒. Twi nhiên, ni la̒ môô̭ch khwa hoo̭c zất khỏ, to̒i hói tli̒nh dô̭ kản bô̭, dâ̒w tư bâ̭t chất tư̒ cho dêênh wiḙ̂c ngiên kửw VHHB ta̭i tính i ko̒n lé té, tư̒ máng gép ko̒n khwiết, zất kâ̒n kỏ môô̭ch chiển lươ̭ dâ̒w tư twa̒n ziḙ̂n tí tiếp tṷc ngiên kửw wê̒l nê̒n văn hwả ni̒.