Nhân biên Báw ta̒ng tính xắp xếp hiḙ̂n bâ̭t kháw kố ớ ta̭i khu tlưng pă̒i, zởi thiḙ̂w nê̒n Văn hwả Hwa̒ Bi̒nh.

Kác kử liḙ̂w li̭ch xứ tảng tin kâ̭i ta̒ khắng di̭nh thôông tin: Nê̒n VHHB kố da̭i ta̒ xwất hiḙ̂n pơ̭i tô̒n ta̭i tlêênh diḙ̂ fâ̭n nước Viḙ̂t tiê̒n xứ, kỏ niên da̭i khwáng 18.000 năm kẻw za̒i têểnh 7.500 kắch ngă̒i măi. Xư̭ hiḙ̂n ziḙ̂n kuố nê̒n VHHB chăng chí la̒ minh tlửng khắng di̭nh Viḙ̂t Nam la̒ môô̭ch tloong chiếc nôl kuố kon mo̭l, mo̒ ko̒n kung kấp cho kác nha̒ KKH, nha̒ khwa hoo̭c, nha̒ nhân chúng hoo̭c… ta̒n kử liḙ̂w thwiết fṷc wê̒l kwả tli̒nh di̭nh hi̒nh xinh hoo̭c kuố mo̭l hiḙ̂n da̭i Homosapiens, wê̒l fương thức kiểm khôổng, wê̒l tố tlức xa̭ hô̭i, khi kon mo̭l ớ ni ti pớ zai dwa̭n "Bâ̒i mo̭l” têểnh tố tlức bô̭ la̭c ngwiên thwí…

Dă̭c biḙ̂t, pơ̭i ta̒n zi bâ̭t thu thâ̭p ản tloong khi tố tlức khai kwâ̭t la̭i ta̒n kác zi chí kháw kố tô̒n ta̭i tlêênh diḙ̂ pa̒n tính Hwa̒ Bi̒nh, kác nha̒ khwa hoo̭c ta̒ khắng di̭nh; Niên da̭i kư̭c thi̭nh kuố nê̒n VHHB tlé paw thơ̒i ki̒ khỉ hâ̭w da̭t mức tổi ưw (tlêênh chơ̒ 20.000 năm tlước), ka̭ mo̒ ớ hal kư̭c nam - bắc bản kâ̒w da̭t dính kaw nhất kuố thơ̒i ki̒ băng ha̒ kuổi ku̒ng (Wueme), zúp wẻn bức ma̒n thơ̒i zan thi̒m hiếw xư̭ khôổng pơ̭i ta̒n nét kăn bán kuố môô̭ch zai dwa̭n khới nguô̒n xư̭ fát tliến xa̭ hô̭i kuố tố tiên kư zân thơ̒i tiê̒n xứ ta̒ pớ xinh tṷ tlêênh tất Viḙ̂t Nam ngă̒i măi.

I thew kác kôông tli̒nh khwa hoo̭c ta̒ ản kôông bổ, nê̒n VHHB chăng chí tô̒n ta̭i tlêênh tất Viḙ̂t Nam mo̒ ko̒n fân bổ zất hôô̭ng ớ khu bư̭c Dôông Nam Ả. Ớ fiể Bắc, zi tích VHHB kỏ ớ Nam Tlung Kuốc. Ớ fiể Nam, VHHB lan têểnh tlô̭ Malaysia, Sumatra (Indonesia). Ớ fiể Tâi, zi tích VHHB tô̭l ớ Miển Diḙ̂n, Nêpal, Thải Lan, Ớ fiể Dôông, pâ̭w cho la̒ kỏ zẩw bết kuố nê̒n văn hwả ni̒ tloong môô̭ch hang dôô̭ng kuố Philippines, Tluổ tất Viḙ̂t Nam - nơi xwất hiḙ̂n tă̒i kôô̒ng pơ̭i foong fủ nhất zẩw tích kuố nê̒n VHHB, zởi KKH pơ̭i Khwa hoo̭c ta̒ thi̒m dố tlêênh 130 diḙ̂ diếm thuô̭c nê̒n VHHB. Ta̒n kác zi chí ni̒ fân bổ chăng tê̒w, tâ̭p tlung tư̒ nhất ớ hal tính: Hwa̒ Bi̒nh (72 diếm) pơ̭i Thănh Hwả (32 diếm). Xổ ko̒n la̭i fân bổ tlái tha ớ kác tính: Lai Châw, Xơn La, Ha̒ Zang, Ninh Bi̒nh, Ngḙ̂ An, Kwáng Bi̒nh, Kwáng Tli̭. Zơ̒ng di̭, tính Hwa̒ Bi̒nh kỏ ản tư̒ nha̒ khwa hoo̭c tloong pơ̭i wa̒i nước xác nhâ̭n la̒ kwêl hương kuố nê̒n VHHB.

Ớ Báw ta̒ng tính Hwa̒ Bi̒nh - nơi kháw kửw diḙ̂ fương tang tích kư̭c thư̭c hiḙ̂n tlức năng xưw tâ̒m, kiếm kê, báw kwán, tlưng pă̒i, zởi thiḙ̂w ta̒n kác lwa̭i tư liḙ̂w, ta̒i liḙ̂w, hiḙ̂n bâ̭t, zi xán văn hwả nối bâ̭t pơ̭i dă̭c xắc, foo̒ng Tlưng pă̒i zi xán văn hwả ản thiết kể hôô̭ng, khwa hoo̭c, chiê thă̒nh 5 fâ̒n tlưng pă̒i, tloong di̭ nối bâ̭t nhất la̒ fâ̒n tlưng pă̒i wê̒l nê̒n VHHB.

Dôô̒ng chỉ Tô Ănh Tủ, Zảm dôốc Báw ta̒ng tính zởi thiḙ̂w: Têểnh pơ̭i Báw ta̒ng tính, goóc tlưng pă̒i ta̒n kác hiḙ̂n bâ̭t dă̭c tlưng kuố nê̒n VHHB thươ̒ng kỏ khức hút dă̭c biḙ̂t pơ̭i kheéch thăm kwan. Nê̒n văn hwả ni̒ la̒ gă̭ch nổl thơ̒i da̭i Khṷ kṷ (Văn hwả Xơn Bi) pơ̭i thơ̒i da̭i Khṷ mởi (Văn hwả Bắc Xơn). Nơi kư tlủ chỉnh kuố kư zân nê̒n VHHB la̒ ta̒n kác hang dôô̭ng pơ̭i mải khṷ, wa̒i tha, kỏ môô̭ch bô̭ fâ̭n zất nhó kư tlủ wa̒i tlơ̒i pơ̭i pơ̭ khôông, pển hỏl. Nả khôổng thew chể dô̭ mâ̭w hḙ̂, kinh tể chú iểw la̒ xăn pắt, hải lươ̭m. Cho dêênh, dă̭c tlưng nhất kuố VHHB ản tlưng pă̒i ta̭i Báw ta̒ng tính la̒ bô̭ xưw tâ̭p kôông kṷ la̒ pớ ho̒n khṷ kuô̭i, pă̒ng kác kết hơ̭p thú fáp ché, bố, tấp, pé, ge̒ - dḙw, ma̒i - khươ, la̒ dêênh ta̒n kôông kṷ nhơ: hi̒nh tiḙ̂, 1/4 biên kuô̭i, hi̒nh hă̭nh nhân, na̭w la̭i za̒i, la̭i pẳn, khi̒w za̒i, khi̒w pẳn, khi̒w ma̒i… pên keḙnh di̭, kư zân VHHB ta̒ hăi chể tác pơ̭i xứ zṷng kôông kṷ pă̒ng xiêng, khâ̒ng, po̭ tlai pơ̭i dô̒ gổm pă̒ng khuôn taanh. Dă̭c biḙ̂t, nả i ta̒ hăi la̒ thôốch, kỏ ỉ thức wê̒l ngḙ̂ thwâ̭t hô̭i hwa̭ pơ̭i pẩm mo̭l chít ớ ngăl miểng kư tlủ thew tư thể nă̒m ko bỏ cho̒.

I kỏ khức hút chăng kẻm tloong khôông zan tlưng pă̒i kuố Báw ta̒ng tính la̒ fâ̒n zởi thiḙ̂w wê̒l pa̒ Madeleine Colani, nha̒ KKH mo̭l Fáp ta̒ kỏ kôông thi̒m ản dố pơ̭i tă̭ch thên cho nê̒n VHHB, Kôông lởn kuố pa̒ Colani la̒ thi̒m ản dố zất tư̒ zi bâ̭t kháw kố, tú tư̒ tí xắp xếp, fân lwa̭i pơ̭i lâ̭p lwâ̭n thwiết fṷc zởi KKH thể zởi la̒: Kư zân kố bắc Viḙ̂t kỏ môô̭ch nê̒n VHHB tluổ xo pơ̭i ta̒n kác nê̒n văn hwả thể zởi khác. Khảng 1/1932, ớ hô̭i ngi̭ Tiê̒n xứ Biḙ̂n Dôông lâ̒n thử môô̭ch ớ Ha̒ Nô̭i - hô̭i ngi̭ dâ̒w tiên wê̒l kháw kố tlêênh tất Viḙ̂t Nam, pa̒ Colani ta̒ tli̒nh pă̒i tâ̒i tú bă̒ng tlửng xư̭ hiḙ̂n ziḙ̂n kuố môô̭ch nê̒n văn hwả kố chăng chôổng ta̒n văn hwả tiê̒n xứ ản hăi dẳi têểnh tlước di̭ tlêênh thể zởi. Hô̭i ngi̭ ta̒ thôông kwa pơ̭i thôổng nhất lḙ̂ thwâ̭t ngư̭ VHHB zo pa̒ Madeleine Colani zoong tha tă̭ch thên cho nê̒n văn hwả ni̒. Pa̒ Madeleine Colani nối zănh tlêênh thể zởi pớ ka̭ di̭, Hơn nướ thế kí khăw, pa̒ môô̭ch lâ̒n nươ ản binh zănh kwa hô̭i ngi̭ kác nha̒ kháw kố thể zởi kí niḙ̂m 60 năm kôông tli̒nh wê̒l VHHB kuố pa̒. Pơ̭i nhân zi̭p kí niḙ̂m 90 năm (1932-2022) thể zởi kôông nhâ̭n nê̒n VHHB, kải thên Madeleine Colani môô̭ch lâ̒n nươ ản binh zănh tlêênh meénh tất Hwa̒ Bi̒nh thươi thôốch. Kôô̒ng pơ̭i chuô̭i xư̭ kiḙ̂n văn hwả thế hiḙ̂n niê̒m tư̭ ha̒w kuố thể hḙ̂ ngă̒i măi dổi bởi môô̭ch nê̒n văn hwả i ta̒ tô̒n ta̭i pê̒n bư̭ng pớ thơ̒i tiê̒n xứ.

KÁC TIN KHÁC

Bu̒ng dôô̒ng ba̒w zân tôô̭c tối thăi nhơ̒ mô hi̒nh zu li̭ch kôô̭ng dôô̒ng

Lưw zư̭ bán xắc văn hwả Hwa̒ Bi̒nh

Thiêng liêng Lḙ̂ Kă̒w ngư, thá hwa dăng tlêênh khôông Da̒

Báw ta̒ng Zi xán văn hwả Mươ̒ng lan hôô̭ng văn hwả zân tôô̭c

---

Xa̭ Hơ̭p Tiển zư̒ bán xắc văn hwả zân tô̭c Mươ̒ng

Kiếm tla tiển dô̭ zư̭ ản xâi zư̭ng Khu khôông zan báw tô̒n zi xán văn hwả Mo Mươ̒ng tê̒w pơ̭i zi̭ch bṷ zu li̭ch ớ xa̭ Hơ̭p Foong, hwiḙ̂n Kaw Foong

Pân khởm 11/6, dwa̒n kôông tác kuố WBNZ tính zo dô chỉ Ngwiḙ̂n Văn Twa̒n, Fỏ Chú ti̭ch Thươ̒ng tlư̭c WBNZ tính la̒ tlướng dwa̒n i ta̒ ti têểnh kiếm tla tiển dô̭ Zư̭ ản xâi zư̭ng Khu khôông zan báw tô̒n zi xán văn hwả Mo Mươ̒ng tê̒w pơ̭i zi̭ch bṷ zu li̭ch ớ xa̭ Hơ̭p Foong, hwiḙ̂n Kaw Foong.

Zoong ngḙ̂ thwâ̭t ti têểnh bu̒ng khỏ - Lan hôô̭ng văn hwả zân tôô̭c

Mo̭l “zư̭ kúi” văn hwả Mươ̒ng

Té tha pơ̭i ká lêênh tlêênh meénh tất ănh hu̒ng Mươ̒ng Dôô̭ng, mḙ̂ Dinh Thi̭ Kiê̒w Zung ớ khu Bo, thi̭ tlẩn Bo (Kim Bôi) pớ khâi ko̒n nhó i ta̒ ản nuôi zươ̭ng pă̒ng ta̒n thiểng hu ngoo̭ch pớ mḙ̂, pớ za̭, nhơ "Tâ̭p bôông bôông”, "za ởi za o̒”, hăi nhơ ta̒n kâw hát thươ̒ng dang, pô̭ meḙnh. Ta̒n zai diḙ̂w ni̒ i ta̒ thẩm khu paw tâm hô̒n mḙ̂, tlớ thă̒nh môô̭ch fâ̒n chăng thế thiểw kôô̒ng ti̒nh iêw văn hwả zân tôô̭c. Bi̒ zơ̒ng di̭ mo̒ hơn 20 năm kwa, ti̒nh iêw kwêl hương i ta̒ thúc mḙ̂ Zung ngă̒i ngă̒i ngiên kửw, xưw tâ̒m pơ̭i chwiê̒n la̭i ta̒n zả tli̭ văn hwả Mươ̒ng cho thể hḙ̂ khăw ni̒.

Zu li̭ch kôô̭ng dôô̒ng ko̒n tư̒ kải ngḙn

Xỏm Mô̭ - bán Mươ̒ng kố ớ xa̭ Bi̒nh Thănh, hwiḙ̂n Kaw Foong ản kôông nhâ̭n pu̒ng zu li̭ch OCOP 4 khaw năm 2024. Pa miểng zu li̭ch kôô̭ng dôô̒ng khác i ản chwấn hwả, ha̒ng lwa̭t video kwáng bả ản la̒ kôô̒ng hơn 100 mo̭l zân ớ ta̒n hwiḙ̂n bu̒ng kaw ản tâ̭p hwẩn thiểng Ănh, ki̭ năng tỏn kheéch… chuô ản ẩn tươ̭ng mé la̒ dẩw môốc cho dố nô̭ lư̭c pê̒n pí kuố ta̒n xớ, ban, ngă̒nh. Tloong di̭, ngă̒nh Văn hwả, Thế thaw pơ̭i Zu li̭ch kóp fâ̒n chăng nhó, zoong zu li̭ch nôông thôn tơ̒ng pước tlớ thă̒nh ngă̒nh kinh tể bố tlơ̭ cho bu̒ng kaw. Mé, i ko̒n di̭ ta̒n kâw hói chuô kỏ lơ̒i dáp: Bi̒ la̒ po mo̒ tư̒ miểng têểnh i ko̒n chuô kỏ tour, twiển ốn di̭nh? La̒ po mo̒ kheéch têểnh éw, ko̒n mo̭l zân thi̒ tơ̭i mé chuô dẳm ki̒ boo̭ng?

Zoong ngḙ̂ thwâ̭t fṷc bṷ mo̭l zân bu̒ng khỏ khăn

Ta̒n ngă̒i kuổi khảng 5, Dwa̒n ngḙ̂ thwâ̭t ta̒n kác zân tôô̭c tính Hwa̒ Bi̒nh tố tlức biếw ziḙ̂n fṷc bṷ dôô̒ng ba̒w bu̒ng khu, bu̒ng tư̒ khỏ khăn tloong tính. Chăng tlí la̒ ta̒n puối ziếw ziḙ̂n văn ngḙ̂, ni ko̒n la̒ hă̒nh tli̒nh tư̒ ỉ ngiḙ̂ tí lan hôô̭ng zả tli̭ văn hwả, nơng kaw tơ̒i khôổng tinh thâ̒n cho mo̭l zân, kôô̒ng pơ̭i kóp fâ̒n zư̭ zi̒n bán xắc ta̒n kác zân tôô̭c thiếw khổ.